چکیده:
عوامل دخیل در حدوث نتیجه زیانبار، از سه قسم خارج نیست که عبارت اند از: علت، سبب و شرط؛ ولی عوامل موثر در ضمان فقط به «سبب» و «علت» منحصر است. تمییز این مفاهیم از یکدیگر به دلیل عدم ارائه معیار ممیزه و تشابهات فراوان، در مواردی پیچیدگی های فراوانی دارد. در این نوشتار با توجه به آثار مترتب بر مداخله هریک از صورت های مذکور و به منظور تشخیص و تفکیک آنها از یکدیگر، «تاثیر» و ماهیت واقعی آن به عنوان ملاک و وجه تمییز اصلی محسوب می گردد و معیارهای فرعی دیگر یعنی «عدوان»، به عنوان مقدمه تاثیر و «رابطه استناد» به عنوان مجرای تاثیر، معرفی می گردند. بر این اساس، علت عامل موثری قلمداد می شود که عدوانش به صورت نوعی، حتما موجود و نفسا، تاثیر مستقیم در اضرار دارد؛ بنابراین رابطه استناد میان آن و نتیجه زیانبار برقرار است. سبب نیز عامل موثری است که تحقق نتیجه، نه به طور مستقیم از نفس وجودی آن، بلکه از اثرش حاصل شده، عدوانش به صورت بالقوه موجود و به نحو نسبی و با توجه به شرایط، قابلیت حدوث و فعلیت می یابد. رابطه استناد نیز به عنوان مجرای سریان تاثیر، زمانی برقرار می شود که تاثیر سبب بر اضرار، به فعلیت برسد. همچنین شرط، عامل غیرموثری است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم، تاثیری بر اضرار ندارد و عدوان نیز در آن به طور نوعی یا نسبی موجود نیست؛ بنابراین هرگز موثر در تحقق نتیجه نبوده، به دلیل فقدان تاثیر، توانایی به جریان انداختن رابطه استناد را به عنوان مجرای تاثیر، ندارد.
Factors involved in emerging a harmful result are restricted to three types as follows: cause, means, and condition; factors involved in liability, however, are restricted only to 'cause' and 'means'. Since there is no distinguishing standard and because these concepts have many similarities, there are many difficulties in distinguishing them from each other. To distinguishing these concepts from each other, and taking into account the consequences of involving of each of the above-mentioned factors, the impact and true nature of each of them are taken as the main standards to distinguish it; and, the other [minor] standards such asforcibility are introduced as a preliminary step to impact and 'the causation relation' as the channel of impact. Thus, cause is the efficient factor whose forcibility is typically present and has, by its essence, direct impact in harming; and, therefore, there is a causation relation between it and the harmful result. Means is an efficient factor the result has been realized not directly from its presence but from its impact and its forcibility is potentially present and may be relatively actualized depending on the situation. As a channel for penetration of impact, the causation relation is established when impact of means in harming is actualized. Also, condition is an inefficient factor which has no impact in harming directly or indirectly and its forcibility is not present typically or relatively. Thus, it never has an impact in realization of the result. And, since it has no impact, it is not able to establish the causation relation as the channel of impact.
خلاصه ماشینی:
پذیرش تأثیر به عنوان معیار عامل ضامن، مستلزم پذیرش مقدمه آن ـ یعنی عدوان ـ به معنای قابلیت تأثیر نیز خواهد بود و این امری روشن است که چون لازمه ضمان، عدوان است؛ پس ناگزیر باید سبب و علت که به عنوان عوامل دخیل در اضرار شناخته میشوند نیز عدوانی باشند تا ضامن محسوب شوند؛ بنابراین آنچه به طور مسامحه از آن با عنوان سبب غیرعدوانی یاد میشود، صحیح نیست؛ زیرا سبب باید نوعا دارای عدوان باشد تا مؤثر در نتیجه واقع گردد و ضمان نیز متوجه آن شود و آنچه از آن با عنوان سبب غیرعدوانی یاد میشود: اولا، به دلیل نداشتن عدوان به عنوان مقدمه تأثیر؛ ثانیا، فقدان تأثیر در وقوع نتیجه، به نوعی شرط محسوب میگردد و از عداد عوامل مؤثر خارج خواهد بود.
به عبارت دیگر، رابطه استناد که مجرای مستقیم جریان تأثیر علت و مجرای غیرمستقیم جریان تأثیر در سبب برای نیل به حدوث اضرار است، فقط زمانی جاری میشود که مخاطب آن دارای تأثیر یعنی سبب یا علت باشد؛ پس شرط نمیتواند به دلیل فقدان تأثیر، نتیجه شهید اول در دروس میفرماید: «السبب، فعل ملزومالعله» (شهید اول، 1414، ج3، ص107) و علامه حلی نیز در کتاب تحریرالأحکام به این نکته اشاره کرده، بیان میدارد: «السبب، هو ایجاد ملازمالعله بأن یوجد ما یحصلالهلاک عنده بعله الأخری إذا کانالسبب یقصد لتوقع التلکالعلة» (علامه حلی، 1408، ج4، ص519).