چکیده:
در كنار درك روابط نحوي ميان اجزاي كلام، تلاش براي فهم معنا نيز مي تواند كاركردهاي معناشناسي ساختارهاي نحوي را به خوبي نشان بدهد. در قرآن كريم آيات متعددي با ساختارهاي تعبيري و نحوي مشابه و نزديك به هم ديده مي شود، كه ممكن است مخاطب را به اين تلقي برساند كه تفاوت چنداني در دلالت هاي معنايي اين دسته از آيات نيست. كاربرد حالت هاي گوناگون نفي در جمله هاي اسميه همراه با «ليس»، «حروف شبيه به ليس» و «لا نفي جنس» از جمله اين ساختارها و تعبيرات است كه با وجود شباهت ظاهري دلالت هاي معنايي متفاوتي دارند. پژوهش حاضر با رويكردي تحليلي و تطبيقي در بافت و سياق آياتي كه اين ادات در آن ها به كار رفته است، نشان مي دهد كه اختلاف اين ساختارهاي نحوي، صِرفِ تغيير و تفنن در تعبير نبوده؛ بلكه هر يك از آن ها براي بيان معناي هدفمندي هستند.
خلاصه ماشینی:
در قرآن غالب آیاتی که با «ما» منفی شدهاند، خبر با «إلا» نقض شده است که در دلالت معنایی این دسته از آیات و تفاوت کاربرد آنها با دیگر ساختارهای مشابه بحث خواهد شد.
برای اثبات و تأیید این مطلب میتوان به دلایل ذیل استناد کرد: الف) مقایسه و تحلیل معنایی آیات متعددی از قرآن که در آنها از «إن و ما» نفی برای بیان معنای مشابه و یکسانی استفاده شده است، نشان میدهد، در مواقعی که «إن» استعمال شده، دلالت آن بر تأکید نفی بیشتر است.
» بر این نکته دلالت دارد که جمال حضرت یوسف (ع) فراتر از حد و اندازهای است که بتوان آن را در نوع بشر جستجوکرد؛ بر این اساس در عبارت پایانی آیه، زیبایی یوسف محصور در جنس ملائکه شده است؛ زیرا مصر قدیم به وجود موجودات و ارواح زیبای آسمانی اعتقاد داشتند و آنان را خدایان و حاکمان روز جزاء میدانستند (ابن عاشور، بی تا، ج12، ص56)، و چون اثبات فرشته بودن حضرت یوسف نیازمند تأکید بیشتری بوده، فراز پایانی آیه با «إن» منفی شده است.
علاوه بر این، مقایسه آیاتی که در آنها خبر لا نفی جنس و ما شبیه به لیس بر اسم مقدم شده است با آیاتی که این تقدیم در آنها صورت نگرفته است، نشان میدهد که در دلالت معنایی آنها اختلاف وجود دارد.
4-«ما شبیه لیس» در بسیاری از آیات قرآن همانند «لا نفی جنس» برای نفی عموم جنس بهکار رفته است؛ اما در نوع دلالت این دو حرف بر نفی عموم، تفاوت وجود دارد.