چکیده:
كارنامه امين الدوله دولتمرد اصلاح گراي عصر قاجار در سياست داخلي و
خارجي، قضاوت هاي متناقضي را سبب شده است . مسئله و موضوع پژوهش حاضر، سياست
خارجي امين الدوله است كه از اين قضاوت هاي متناقض شكل گرفته است . دستاورد اين
پژوهش، بر پاية تحليل مستند مواضع، ديدگاه ها و عملكرد امين الدوله به عنوان يكي از دولتمردان
اصلاح گرا در سياست خارجي، اين است كه سياست خارجي امين الدوله را بايد واقع گرايانه و با
در نظر گرفتن موقعيت سياسي و بين المللي دولت قاجار بررسي كرد . امين الدوله در مقاطعي به
علت تهديد روس ها، به همسويي با سياست انگليس گرايش يافت، اما نمي توان او را عنصر وابسته
قلمداد كرد، بلكه گرايش او در سياست خارجي را مي توان به اصل نيروي سوم نزديك دانست
خلاصه ماشینی:
"نهضت ملی شدن نفت ١ به کار گرفته شد، در بینش و روش کسانی چون میرزا ابوالقاسم قائم مقـام فراهانی و امیرکبیر در زمینه سیاست خارجی ریشه و پیشینه داشت ؛ چنانکه بنابر یک گـزارش مشهور، در سالهای پس از انعقاد قرارداد ترکمانچای، آنگاه که انگلیسـی هـا نیـز در پـی کسـب امتیازات مشابهی بودند، قائم مقام به سفیر آنان گفته بود: موقعیت ایران میـان دو قـدرت شـمالی و جنوبی ، همچون شکار نیمه جانی است که میان دو شیر درنده قویپنجه گرفتار آمـده باشـد و بـا انعقاد قرارداد ترکمانچای، پنجه نیرومند یکی از آنها در پیکرة آن شکار نیمه جان فرو رفته اسـت و اگر به طرف مقابل نیز امتیاز مشابهی داده شود، مرگ حتمی خواهد بود.
از همین دوران بود که همچون اسلاف خود، قائم مقام و امیرکبیر دریافت که برای حفظ منافع ایران در برابر مطامع روس و انگلیس ، باید به اصـل نیروی سوم تکیه کرد؛ یعنی اصلی که با برقراری ارتبـاط بـا دول و قـدرتهـایی غیـر از روس و انگلیس ، راه نفوذ این دو دولت بسته شود و خطر سهمگین آنان (به ویژه روسیه ) بـرای وحـدت و تمامیت ارضی ایران، رفع شود و یا دست کم کاهش یابد.
دربارة سیاست خارجی امین الدوله در سالهای بعد و به ویژه در دوره صدارت کـه بـا مسـئله استقراض خارجی پیوند خورد، یادآوری این نکته بسیار ضروری است که دولت ایران پس از لغو امتیاز تنباکو، با پرداخت غرامت سنگین به شرکت رژی روبه رو شد که با توجه به بحران مـالی موجود، عواقب بسیار وخیمی برای سیاست و اقتصاد ایران به بـار آورد."