چکیده:
در تاريخ تفكر اسلامي، روش هاي مختلفي براي اثبات عقايد ديني و شيوه فهم و تفسير آيات و احاديث مرتبط با معارف وجود داشته است. گاهي در فهم دين، بر عقل تاكيد شده، گاه بر نقل و گاه بر هر دو. ابن تيميه، از متكلمان و فقهاي قرن هفتم هجري، رويكردي افراطي در نفي عقل و كاربرد آن در فهم معارف اسلامي دارد. اين نگاه از سويي، ناشي از مباني و پيش فرض هاي وي و از سوي ديگر، براي پرهيز از پيامدهايي عقل گرايي است. آراي ابن تيميه با مخالفت بيشتر علماي معاصرش روبرو شد؛ اما برخي از شاگردان وي، آراي او را بسط دادند كه اين در شكل گيري سلفيه و وهابيت و گروه هاي افراطي، نقش بسيار موثري ايفا كرد. ابن تيميه براي عقل، نه در مرحله اثبات عقايد ديني و نه در مقام فهم و تفسير متون ديني، اعتباري قائل نيست. او در اثبات عقايد ديني، بر ابزار «فطرت» تاكيد مي كند؛ اما تفسير درستي از آن ارائه نمي كند. همچنين در هرمنوتيك كتاب و سنت و تفسير متون دين، بر فهم عرفي ظواهر قرآن و سنت و عقايد «سلف صالح» تاكيد دارد و از هرگونه تاويل متن، حتي در صورت مخالفت با حكم صريح عقل، برحذر مي دارد. به نظر مي رسد مباني فكري او در اثبات و تبيين معارف ديني و اتكاي افراطي اش بر ظواهر كلام الهي و افكار مسلمانان صدر اسلام (سلف صالح)، علاوه بر اينكه توجيه معقولي ندارد، نتايج نامطلوبي نيز به دنبال خواهد داشت.
خلاصه ماشینی:
"(همو، 1391 ق: 1 / 50) وی در همین کتاب درباره نسبت عقل و شرع میگوید اگر مراد از عقل، غریزه ادراک باشد که در همه وجود دارد، علوم نقلی و عقلی هر دو وابسته به آن هستند و اگر منظور علوم و معارفی باشد که نتیجه این غریزهاند، باید گفت تنها معارفی که در اثبات صدق سخن پیامبر دخالت دارند ـ مانند دلایل اثبات صانع و شواهد لزوم ارسال رسل که صحت نقل را اثبات میکنند ـ معتبر است.
2. تأکید بر فطرت به جای عقل ابنتیمیه با وجود مخالفت با دخالت عقل نظری در اثبات معارف دینی، اقرار به ذات و صفات الهی، نبوت نبی و معاد را امری فطری میداند: اقرار و اعتراف به خداوند امری ضروری و فطری است و جمهور مسلمانان و حتی صاحبان اندیشه و نظر نیز به همین امر معتقد هستند.
اکنون سؤال این است که تا قبل از اعتقاد به خدا و اثبات عقلی نبوت و اعتبار قرآن، چگونه میتوان از طریق سمع به حقایق دینی دست یافت؟ ابنتیمیه در باب معاد نیز از فطری بودن سخن گفته است؛ ولی در عین حال، از نوعی استدلال بهره گرفته است.
(ابنتیمیه، 1406: 2 / 135) به نظر وی، برای خداوند مکان و جهت قابل تصور است؛ زیرا مردم هنگام دعا دستهای خود را به سمت بالا نگاه میدارند و این رؤیت ذات ربوبی، از طریق نقل صحیح و عقل صریح ثابت شده است."