چکیده:
گفتمان (discourse) بهطورکلی به بافت زبان در مراحل بالاتر از جمله اطلاق میشود. تحلیل گفتمان، یکی از ابزارهای تحلیل متون ادبی است که ارتباط بین ساختارهای گفتمانمدار و دیدگاههای اجتماعی حاکم بر تولید گفتمان را بررسی میکند، تحلیل گفتمان ادبی به عنوان یکی از فروع تحلیل گفتمان به بررسی و نقد متون ادبی از جنبه ساختارهای زبانی و بافت متنی و هماهنگی آنها با بافت موقعیتی میپردازد.
نهجالبلاغه به عنوان مجموعه سخنانی فروتر از قرآن کریم و فراتر از کلام بشری همواره مورد تحلیل پژوهشگران قرار گرفته است؛ اما یکی از ویژگیهای شایان توجه درباره نهجالبلاغه ویژگی گفتمان ادبی است که به نظر میرسد کمتر مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته است، در حالیکه بخشی از زیباییهای کلام امام(ع)، به ارتباط و هماهنگی بین ابزارهای ادبی درون متنی و بافت موقعیتی آنها مربوط است. این پژوهش در پی آن است که با روش توصیفی- تحلیلی و از منظر تحلیل گفتمان ادبی به بررسی یکی از خطبههای مشهور نهجالبلاغه به نام خطبة جهاد بپردازد و کوشیده گفتمان ادبی این خطبه را بر اساس تناسب و انسجام بین بافت متن در ساختارهای مختلف و بافت موقعیتی آن تحلیل و تبیین نماید. برآیند پژوهش نشان میدهد که ساختارهای خطبه اعم از ساختار بیرونی که شامل سطح آوایی، سطح نحوی و سطح دلالی میباشد و ساختار درونی که شامل محتوا و عواطف گفتمان است، متناسب و منسجم با بافت موقعیتی آن یعنی کوتاهی و غفلت مخاطب در امر جهاد، در پی برانگیختن احساسات مخاطب و بیدار کردن او از خواب غفلت می باشد.
خلاصه ماشینی:
"دقت در گفتمان امام (ع ) نشان میدهد که ساختار درونی گفتمان ایشان همچون ساختار بیرونی سعی در بیدار ساختن مخاطب از خواب غفلت و تحریک او به جهاد داشته است ، گویی مخاطب چنان غافل است که تنها از طریق ساختار بیرونی نمیتوان او را از حقیقت امر آگاه کرد به همین منظور در کنار ساختار بیرونی به ابزار دیگری نیاز است که شاید حتی در این موقعیت از اهمیت بیشتری برخوردار است ، لذا جهت اثرگذاری، به کارگیری بعضی عواطف امری ضروری به حساب میآید، به عنوان نمونه به برخی از این عواطف که در قالب آهنگ گفتمانی یا تصاویر عاطفی بروز کرده اشاره میشود: حس عاطفی اضطراب : این حس همان گونه که در بخش آوایی ذکر شد از طریق تکرار دو صوت (قاف و تاء) به مخاطب انتقال مییابد.
٣. نتیجه گیری سستی و کوتاهی مخاطب ، به عنوان بافت موقعیتی خطبۀ جهاد، انگیزش و تحریک مخاطب به امر جهاد را میطلبد، بر این اساس در راستای بررسی کارکرد ساختارهای مختلف این گفتمان ادبی در هماهنگی و انسجام با بافت موقعیتی آن ، به این نتایج می توان اشاره کرد: ١- در بررسی سطح آوایی از ساختار بیرونی مشخص شد که موسیقی با توجه به موقعیت ایراد خطبه در برانگیختن احساسات مخاطب و آگاهی او نقش بسزایی ایفا کرده است ، در این راستا امام به زیبایی در ساختار آوایی گفتمان خود بین کارکرد انواع هجاهای کوتاه ، متوسط و بلند و موقعیت خاص ایراد کلام خویش هماهنگی ایجاد کرده است مثلا موضوعاتی همچون سرزنش مخاطب و بیان دلایل شکست ، در قالب هجای متوسط و بلند مطرح شده اند که فرصت بیشتری را در اختیار مخاطب قرار میدهد تا درباره این موضوعات بیندیشد."