چکیده:
دربارة مسئله «عاملیت- ساختار»، سه دیدگاه کلی وجود دارد: برخی جانب عاملیت را گرفتهاند؛ برخی جانب ساختار را؛ و برخی دیگر سعی کردهاند نظریاتی میانی ارائه کنند. نظریه «اصالت جامعه»، که از سوی برخی متفکران مسلمان ارائه شده، راهکاری است میانی برای جمع میان عاملیت و ساختار. این نظریه دارای دو صورتبندی است. صورتبندی اولیه آن توسط علّامه طباطبائی و شهید مطهّری مطرح شده است که در تایید مدعای خود، صرفا به برخی شواهد قرآنی و تجربی استناد میکنند. اما صورتبندی جدید آن، که توسط دکتر پارسانیا ارائه شده و با نام «اصالت فرهنگ» شهرت یافته است، برای دفاع از آموزه «اصالت جامعه»، به دلیلی پیشینی و فلسفی متمسک میشود. استدلال دکتر پارسانیا به طور خاص، مبتنی بر دو آموزه حکمت صدرایی است: اصل «اتحاد علم، عالم و معلوم»، اصل «سعی بودن کلی». مقاله حاضر پس از تقریر صورتبندی اولیه و صورتبندی جدید نظریه «اصالت جامعه»، صورتبندی جدید آن را نقد میکند و نشان میدهد که این نظریه از تبیین ویژگیهای اصلی فرهنگ ناتوان است.
خلاصه ماشینی:
"نکتۀ دیگر اینکه باید توجه داشت منظور از «کلی بودن ادراکات» در این تفسیر، «کلیت سعی» است، نه «کلیت مفهومی»؛ زیرا اگر آن دسته از ادراکات کلی را، که موجب وحدت افراد جامعه میشوند، از سنخ کلیاتی مفهومی در نظر بگیریم، افراد جامعه وحدت واقعی نخواهند داشت، بلکه وحدت آنها وحدتی اعتباری است.
اگر طبق تفسیر اول از نظریۀ «اصالت فرهنگ» اتحاد افراد یک جامعه را اتحاد در ادراکات عقلی و کلی بدانیم، این ویژگی اساسی فرهنگ را نادیده گرفتهایم؛ زیرا طبق دیدگاههای ملاصدرا رسیدن نفس در حرکت جوهری خود، به مرتبۀ ادراکات کلی و عقلی، امری دشوار و مختص عدۀ خاصی از افراد است.
اشکال سوم: نبود امکان ارزش داوری میان فرهنگها: ممکن است در پاسخ به اشکالات مزبور، چنین بیان شود که اولا، از اساس این مسئله که ادراکات حسی و خیالی قیام صدوری به نفس دارند، پذیرفته نیست و از قضا، همین ادراکات هستند که موجب تمایز میان فرهنگهای مختلف میشوند.
اشکال روشن این تفسیر آن است که با فرض پذیرش قیام صدوری ادراکات به نفوس اشخاص، نمیتوان وحدت واقعی آنها را پذیرفت؛ زیرا در این صورت، ادراک هر شخص قائم به همان شخص است و اشخاص واقعا دارای ادراکات واحد نخواهند بود، بلکه در بهترین حالت، مصادیق ادراک وهمی واحدی (که وحدت آن نوعی است، نه شخصی) به تعداد نفوس افراد، در افراد ظهور مییابد.
صورتبندی جدید این نظریه، که توسط دکتر حمید پارسانیا با عنوان نظریۀ «اصالت فرهنگ» مطرح شده است، برای اثبات اصالت جامعه، دلیلی پیشینی ارائه میکند."