چکیده:
در مطالعات ادبیّات تطبیقی، سفرنامهها از مهمترین منابع شناخت تصویر یک ملّت در متون ادبی دیگر ملّتها به شمار میروند. سفرنامۀ ابن بطوطه (703-779 ؟ هـ. ق.) - که حاصل سه دهه جهانگردی از جنوب اروپا تا خاور دور است - اطّلاعات ارزشمندی را از سرزمینها و ملل قرن هشتم هجری دربر دارد. توصیف جزئیات زندگی جوامع در این اثر، برای پژوهشگر دستیابی به تصویری روشن از زندگی اجتماعی و فرهنگی ملّتها - به ویژه فارسیزبانان - را فراهم ساخته است. نظر به ارزش تاریخی - ادبی و فرهنگی این اثر، مقالۀ حاضر به شیوهای اسنادی - تحلیلی به بازشناسی و بررسی تصویر ایران و ایرانیان در سفرنامۀ ابن بطوطه از ابعاد گوناگون فرهنگی و اجتماعی میپردازد.
نتایج این پژوهش، بیانگر گسترۀ وسیع زبان و ادب فارسی از عراق تا هند و حتّی خاور دور است. گزارش سفرنامه از حضور فرهیختگان ایرانی در میان ملل مختلف مشرقزمین، نشاندهندۀ این است که ارتباطات علمی و فرهنگی میان ایرانیان قرن هشتم و ملّتهای معاصر ایشان، بسیار چشمگیر و مؤثّر بوده است.
خلاصه ماشینی:
سفرنامهها «به عنوان یک سند باارزش تاریخی و اجتماعی» (مونس، 1980: 7) از جمله منابع مهم و ارزشمند در تصویرشناسی به شمار میآیند که خلق و خو و منشهای اجتماعی را در قالب ادبیات عرضه میدارند (گویارد، 1374: 48) و در معرفی و شناساندن جوامع و نحوة نگرش ملتهای مختلف نسبت به یکدیگر نقش بسزا و مهمی ایفا میکنند؛ چراکه بررسی سفرنامهها از منظر ادبیات تطبیقی، این امکان را به مردم هر کشوری میدهد که جایگاه خود را از دیدگاه دیگران مشاهده کنند و دریابند که مردمان دیگر ملل و کشورها دربارة آنها و کشورشان چگونه داوری میکنند.
پیشینة تحقیق بر اساس جستار در تحقیقات پیشین به نظر میرسد که هرچند در زمینة سفرنامة ابن بطوطه تحقیقات چندی صورت گرفته است ، اما در زمینة بررسی تصویر شهرهای ایران، جایگاه ایرانیان در سرزمینهای دیگر از شمال آفریقا گرفته تا آن سوی هند و گسترة زبان و ادب فارسی در سایر نقاط عالم از دیدگاه ادبیات تطبیقی - یعنی موضوع این مقاله - هیچ تحقیقی صورت نگرفته است.
ابن بطوطه بعد در سفر به شهر ساغر هند، از تاجر بزرگ این شهر که ایرانیتبار بوده و «نجمالدین گیلانی» نام داشته است، کوتاه سخن میگوید و او را مردی خوشصورت و توانگر برمیشمرد که مسجد بزرگ شهر به دست او بنا شده است (همان: 551).