چکیده:
«شناخت فرآیند صدور فعل» از منظر هر یک از فیلسوفان مسلمان، یکی از ارکان کشف دیدگاه وی در حیطه مباحث فلسفه عمل است. فرآیند صدور فعل نزد متکلّمان و فیلسوفان سینوی، در چند مرحله خاصّ تبیین میگردد. فرآیندی که صدرالمتالهین در مقامی از آن تبعیّت کرده و در مواضعی دیگر، دیدگاه متفاوتی را اتّخاذ و ارائه مینماید. مساله اساسی این جستار، کشف مواضع حقیقی اختلاف و اتّفاق ابنسینا و صدرالمتالهین در تحلیل وجودشناختی فرآیند صدور فعل است. رهآورد بهدست آمده نشانگر آن است که اگرچه صدرالمتالهین در تحلیل مفهومشناختی مبادی صدور فعل با ابنسینا همراهی کرده و چند مرحله متباین امّا مترتّب برهم را ترسیم مینماید، اما در تحلیل وجودشناختی، اتّحاد وجودی مبادی صدور فعل را مطرح نموده و با نگاه تشکیکی به قوای نفس که برخواسته از مبانی هستی شناختی حکمتمتعالیه است، مراتب صدور فعل را نیز درضمن مراحلی تشکیکی تبیین مینماید. بر اساس دیدگاه وی، تمام معانی نفسانی متقدّم بر فعل (مبادی صدور فعل)، معانیای در هم تنیده بوده و هر معنا از حیث وجودی، عین معنا و مبدا دیگر است.
خلاصه ماشینی:
"از این رو، اگر چه همراهی صدرالمتألهین با دیدگاه رائج مشـائیان در برخی عبارات وی قابل رصد است ، اما عباراتی متفاوت از دیدگاه ابن سینا و تابعین وی در تحلیل مفهومی-وجودی مبادی صـدور فعل نیز از صـدرالمتألهین مشـاهده میشـود که تکیه بر مبانی هستیشناسی و نفس شناسی حکمت متعالیه دارد.
به عبارت دیگر، چگونه «تصدیق به فایده » تا زمانی که شدت وجودی نیافته و به مرتبۀ یقین نرسد، میتواند سبب صدور فعل از منظر فیلسوفان گردد؟ این مسـأله با نظر به یکی از عبارات صـدرالمتألهین در اسـفار که «مبدأ جهلی» را نیز از اقسام مبادی ادراکی فعل ارادی برشمرده است ، برجسته تر میگردد: "افعال تا زمانی که ابتدا برای نفس تصور نگردیده و مورد تصدیق به فایدة یقینی، ظنی، تخیلی یا جهلی نفس قرار نگیرد، در خارج صادر نمی گردد "، (١٩٨١: ٨/ 18 .
. اما یقین نیز در معرفت شناسی مبتنی بر تشکیک وجود، خود دارای مراتب طولی متعدد بوده و از یقین حســی تا یقین عقلی و الهی طیف پذیر اســت ١٩ و بســته به اینکه نفس در چه مرتبه ای از ادراک قرار گرفته باشـد، یقین مسـانخ با آن مرتبه است که مبدا صدور فعل از فاعل می گردد، اگر چه این یقین ، نسبت به مرتبۀ معرفتی دیگر، متصف به ظن یا جهل 20 گردد."