چکیده:
دعوت های مکرر قرآن به تدبر، تفکر و تفقه، همه حاکی از این واقعیت است که نیروی ادراک انسان و حاصل تاملات منطقی او، دارای اعتبار و ارزش مثبت معرفتی است. به طور مسلم، یکی از مهم ترین منابع تفسیر قرآن، عقل است. کاربرد عقل در تفسیر قرآن به دو نوع تقسیم می شود: عقل مصباح و عقل منبع. مجاهد (متوفی 101هجری) که از صدر مفسران تابعی است، با عقل گرایی در آرای تفسیری اش، از دیگران مفسران صحابه و تابعین، متفاوت و ممتاز شده است. جریان تفسیری حاکم در عصر صحابه و تابعین، راهبرد تفویض، به معنای تسلیم در برابر ظواهر معارفی از آیات و روایات بود، به نحوی که درخصوص تاویل آیات و روایات، به ویژه آیات و روایات صفات خدا احتیاط می کردند، جمعی از تابعین مانند سعید بن مسیب، شعبی، نافع و دیگران براین اساس به تفویض گراییدند. مجاهد با استفاده از عقل تاویل بخش، براساس مخالفت ظواهر برخی آیات با قرینه قطعی عقلی، به تاویل ظواهر آن آیات پرداخته است. اعتبارسنجی آرای تفسیری مجاهد در حوزه عقل تاویل گرا، تا حدود قابل توجهی، همسو و هم جهت با بیانات تفسیری اهل بیت علیهم السلام است.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله در پـی آن هسـتیم ضمن معناشناسی بطن (تأویل ) آیات و تعیین برخی مصادیق آن در دیدگاه اهل بیـت ، جایگاه عقل گرایی در تفسیر مجاهد بن جبر را در دو حوزة عقل مصـباح کـه تنهـا نقـش توضیحی و استنباطی برای مراد خـدا دارد، بـه اجمـال و نیـز عقـل منبـع بـه عنـوان قـوة تأویل بخش ظواهر یا همان عقل تأویل گرا را با تأکیـد و تکیـۀ بیشـتر، تحلیـل و بررسـی نموده و اثبات کنیم علیرغم اینکه بسیاری از اندیشمندان اهل سنت بر ایـن بـاور اصـرار دارند که جریان تفسیری حاکم بر عصر صحابه و تابعین راهبرد تفویض ، به معنای تسـلیم / در برابر ظواهر معارفی از آیات است (طبـری، ١٤١٢ق ، ج ١، ص ٢٩/ قرطبـی، ١٣٦٤ش ، ج ١، ص ٣٤/ همان ، ج ٧، ص ١٦٥/ ابن کثیر، ١٤١٩ق ، ج ١، ص ١٣ـ١٤) قابل مناقشه اسـت ؛ چراکه ایشان با استمداد از عقل تأویل بخش ، ظواهر برخی از آیات را به تأویل برده است .
(نجارزادگـان ، ١٣٩١ش ، ص ٧٥ـ٧٧) مجاهد بن جبر به عنوان صدر مفسران تابعی باور داشته کـه آیـات قـرآن دارای بطـن هستند و از مراتب معانی برخوردارند و محتمل است روایات پیامبر اسلام بـه نقـل از صحابه که صراحت دلالت بر وجود بطون آیات قرآن دارد، به دست او نیز رسـیده باشـد؛ مانند آنچه ابن مسعود از پیامبر خدا روایت میکند که حضرت فرمـود: «أنـزل القـرآن علی سبعلإ أحرف لکل آیلإ منهـا ظهـر و بطـن .