چکیده:
هدف از این مقاله، تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی جهت استخراج الگوی نظری تربیت اخلاقی در این کتابهاست. روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی از نوع قیاسی است. برای دستیابی به هدف مقاله، محتوای کتب یادشده از نظر اهداف، محتوا، اشکال ارائه محتوا و روش (یاددهی−یادگیری و ارزشیابی) بررسی شدند. یافتهها نشان میدهد که رویکرد برنامه درسی مطالعات اجتماعی، بین برنامهای یا تلفیقی است؛ اهداف اخلاقی در کنار دیگر اهداف درس قرار گرفته و محتوای کتابهای درسی هم به تبع اهداف، دارای مضامینی اخلاقی شده است. مدل هدفگذاری، هرمی است. همچنین، برای یاددهی−یادگیری از روشهایی همچون بحث گروهی، بحث درباره موقعیتهای اخلاقی فرضی، الگوپردازی، روش توضیحی و روش ایفای نقش استفاده شده است. اشکال ارائه محتوای اخلاقی نیز بهطور عمده شامل متن، تصاویر و فعالیت است. برای ارزشیابی نیز افزون بر شیوههای معمول روشهایی همچون خود ارزشیابی نیز پیشنهاد شده است.
خلاصه ماشینی:
افکاری (۱۳۹۳) در رساله دکتری خود، با تحلیل محتوای کتابهای درسی قرآن، هدیههای آسمان، بخوانیم، بنویسیم و مطالعات اجتماعی پایههای اول تا پنجم دوره ابتدایی، این کتابها را از نظر وضعیت و جایگاه مؤلفههای رویکردهای تربیت اخلاقی معاصر بررسی و نقد کرده و دریافت که در این کتابها به مسئله تربیت اخلاقی بهطور جدی و علمی پرداخته نشده است.
درامامی (1390) برخی مقولههای تربیت اخلاقی را در کتابهای بخوانیم، مدنی، هدیههای آسمانی و قرآن پایههای سوم تا پنجم ابتدایی از نظر فراوانی مقولههای مورد بررسی (صداقت، احترام به خود و دیگران، نیکی به والدین، امانتداری، وفای به عهد و مهربانی) و نیز شیوه ارائه آنها بررسی کرده و دریافته که بهرغم اهمیت نقش نهاد تربیت رسمی و عمومی در فرایند تربیت متربیان و نیز محوریت کتابهای درسی، در این کتب به مسئله مهمی چون تربیت اخلاقی بهطور جدی و علمی پرداخته نشده است.
از اینرو، چارچوب مفهومی فوق بازسازی شده و به چهار مؤلفه زیر تبدیل شده است: − اهداف برنامه: غایت و مقصد تربیت اخلاقی در کتاب چیست و چه انتظاری از دانشآموزان دارد؟ − محتوای برنامه تربیت اخلاقی: چه مضامینی در کتاب درسی بهلحاظ تربیت اخلاقی مناسب هستند و فضیلت تلقی میشوند؟ − اشکال ارائه محتوا: با چه محملهایی محتوای مورد نظر ارائه شده است؟ − روش: برای به ثمر نشاندن تربیت اخلاقی، چه شیوههایی برای یاددهی یادگیری و ارزشیابی به معلمان پیشنهاد شده است؟ سپس محتوای کتب درسی (اعم از متن و تصویر) و کتاب راهنمای معلم مطالعات اجتماعی پایههای سوم، چهارم، پنجم و ششم ابتدایی تحلیل گردید.
نکته قابل ذکر درباره الگوی هدفگذاری تربیت اخلاقی کتابهای مطالعات اجتماعی این است که برخی فصول و یا دروس بهطور رسمی دارای هدفی تصریحشده، در راستای ارزشهای کلیدی چهارگانه نبودهاند؛ اما مضمون و محتوا به صورت ضمنی در چنین راستایی است.