چکیده:
قدیس آگوستین(354-430 م) از بزرگان الهیات مسیحی در غرب و ملاصدرا(1571-1641 م) از متفکران فلسفهی اسلامی در شرق، گرچه در دو زمینهی فکری مختلف اندیشیده و به تعاریف مختلفی از عقلانیت دست یافتهاند، اما هر دو درمقام تعیین مصداق،عقلانیت را اصطلاحی جامع با کاربردی تشکیکی دانستهاند که در سطوح مختلفی از یقین، تأمینکنندهی اعتبار علوم کاربردی، نظری و مکاشفهای است. طی این مقاله به بررسی تعاریف مختلف آگوستین و ملاصدرا از عقلانیت پرداخته و ضمناً نشان خواهیم داد سه محور مشترک در تبیین این دو اندیشمند از عقلانیت بشری عبارتاند از: «دوسویهدانستن فرآیند ادراک»، «تبیین فرآیند ادراک بر مبنای مشاهده» و «تشکیکیبودن معنای تعقل». البته برخلاف آگوستین که نقشی بنیادین و جهتدهنده برای اراده و عشق در فرآیند تعقل قائل میشود، ملاصدرا اولاً حرفی از عشق بهمیان نمیآورد، ثانیاً اراده را نیز تابعی از تعقل و فرع بر آن میداند.
خلاصه ماشینی:
اما آنگاه که آگوستین همین عقل عالی را که صراحتا Ratio Superior نامیده بود، در موارد متعدد دیگر، تحتعنوان Intellectus مطرح میسازد، در اغلب موارد به قابلیتی ویژه در انسان برای دیدن حقایق عقلی اشاره میکند که جز ازطریق تزکیه برای کسی حاصل نمیشود و انسان در این مرحله، از خود فرآیند اشراق نیز آگاه است(12، صص: 48، 50، 63).
این در حالی است که اراده نزد ملاصدرا به عقل ارجاع میشود و وی اساسا به چنین جایگاه بنیادینی برای اراده اعتقاد ندارد و بههمینجهت، مباحثی مشابه آنچه درباب اراده و نقش آن در عقلانیت ازنظر آگوستین مطرح است، در ملاصدرا یافت نمیشود؛ بلکه وی عقل را عنصری مستقل در بشر میداند که سایر قوای بشری، ازجمله اراده، تابعی از آن بهحساب میآیند (همان، ج6، صص: 341-342؛ ج2، صص: 251؛ 4، صص: 199-201).
شکلگیری علوم و معارف طی فرآیند تجرید و انتزاع، در اثر ارتباط نفس با صور مادی: بهاعتقاد ملاصدرا، در چنین فرآیندی از تعقل، حرکت ذهن از جزء به کل، محسوس به معقول و معلول به علت است که شامل تمامی معارف بشری مأخوذ از حس میگردد، اعم از معارف جزئی که در حیطهی عقل عملی قرار دارند و معارف کلی که در حوزهی عقل نظری داخل میشوند (6، ج9، ص: 143).
ـــــــــــــــــــــــــ , (1952), "Confessions", Translated by Edward Bouverie Pusey, in Great Books of the Western World, Robert Maynard Hutchins(ed), William Benton, United States of America: Encyclopedia Britanica, INC.