چکیده:
زیارت مکانهای مقدس و منسوب به بزرگان و نیکان یکی از سنتهای فرهنگی ایرانیان است که از دیرباز اهمیت و اعتبار خود را حفظ کرده است. این اماکن در سراسر سرزمین ایران با تنوع موقعیت قومی، جغرافیایی ومذهبی پراکنده اند و کمتر شهر و روستایی را میتوان یافت که سهمی از این بناها نداشته باشد. با عنایت به تنوع و گونه گونی اماکن مقدس در مجموع می توان این اماکن را به قبور سادات، علما، مشایخ و قدمگاه و یا نظر کرده تقسیم بندی نمود. نوشتار حاضر با تکیه بر پژوهش میدانی و بررسی منابع کتابخانه یی، مقدمه یی است تاریخی، بر تطور زیارت مکانهای مذکور در ایران و تاثیری که از حاصل آن در فرهنگ مردم این کشور ایجاد شده است.
خلاصه ماشینی:
همن ينچ برجهاي خرقان قزوين پيش از آنکه شناخته شوند يکي به امامزاده بي بي زبيده و آن يک به نام امامزاده ديگري معروف بود و ضريح و شجره نامه و کتيبه نيز داشت که هنوز در محل محفوظ است ؛ ولي پس از اينکه استروناخ ، رئيس مؤسسة ايرانشناسي بريتانيا، آنها را بازشناخت و معرفي کرد، معلوم شد که اين مقبره نخست آرامگاه دو تن از اميران سلجوقي (به نامهاي تکين بن صدقه و فرزند وي السيزبن تکين که السزتکين خوانده ميشد) بوده و در نيمة دوم سدة پنجم ، بدست معماران زنجاني ساخته شده است (پيرنيا، ١٣٨٢: ٢۶٩).
در دوران سلجوقي نيز با آنکه مذهب سنت و جماعت در سراسر ايران حاکم شد؛ ولي سنت احترام به خاندان پيامبر در کنار ديگر بزرگان ، مشايخ و عرفا ادامه يافت ؛ بعنوان مثال عبدالجليل قزويني (رازي ) صاحب کتاب النقض که خود در عهد سلجوقي ميزيست ، ميگويد: «در بيشتر بقاع که تربتهاي سادات است ، سنيان خواب ديده اند، چنانچه به بارکرقب و ساوه و بناهق و باطان ري و يرزقا و فارس و بصره و خوزستان »(النقض : ۶٢٩ بنقل از کريمان ، ١٣۴۵: ٣٨٨/١).
يکي از اين تغييرات ، تلاش وسيع دولت صفوي در گسترش و رونق بناهاي مذهبي شيعه و نابودي زيارتگاه ها و زاويه ها و مقبرة بزرگان ديگر مذاهب ، بعنوان يکي از راهکارهاي مؤثر در تغيير مذهب سراسري ايران بود؛ البته همانگونه که پيشتر اشاره شد، سير توسعه و آبادي قبور امامزاده ها پيش از اين آغاز شده بود و بسياري از شعارهاي مذهبي صفويان نيز پيش از آن وجود داشت ؛ بعنوان مثال بر روي بدنة شمالي صندوق چوبي امامزاده موسي خوروين ساوجبلاغ که تاريخ ساخت آن سال ٩٠۴ هـ.