چکیده:
«روش تحقیق» از مهمترین لازمههای یک پژوهش علمی است و کتابهایی که در این زمینه به چاپ میرسند، میتوانند پژوهشگران را در آگاهی از روشهای نوین و کاربردی پژوهش یاری نمایند. رشتهی دانشگاهیِ ادبیات فارسی یکی از رشتههای علوم انسانی است و لزوم همگامشدن با تحولاتِ علوم انسانی در این رشته باید بهطور جدی موردتوجهقرارگیرد. در این مقاله، ضمن تبیین تحول روششناسی در علوم انسانی، به ارزیابی انتقادی 10 کتاب روشتحقیق در ادبیات فارسی پرداختهشدهاست. در بخشی از این کتابها، غلبهی تلقی سنتی از پژوهش و مفاهیم پوزینیویستی دربارهی ماهیت علم و پژوهش دیدهمیشود. روشِ غالب در بخش دیگری از کتابها، «روش تفسیری» است؛ در اغلب این کتابها روششناسی انتقادی جایگاهی نمییابد و بعضاً حتی نظریههای انتقادیِ طرح شده، با ماهیتی غیرانتقادی و تفسیری ارائهشدهاند. دو کتاب از مجموع ده کتاب بررسی شده، به تبیین روش تحقیق با رویکرد انتقادی در ادبیات پرداخته و لزوم برخورداری از تفکر نقادانه در مراحل مختلف پژوهش ادبی را مورد توجه قراردادهاند.
بخشی از مفاهیم سنتی و غیرانتقادی در این کتابها، ریشه در هژمونیهایی دارد که ادبیات را به مثابهی ابزاری برای تعلیم و نقد را تفسیر دشواریهای آثار ادبی و مقولهای ذوقی تعریفمیکند.
The research method is one of the most important requirements of a scientific and academic research، and books published in the context of the research method can help researchers in understanding new and applied methods of research. The field of literature is one of the disciplines of the humanities، and the need to keep pace with the developments in the humanities in this field should be taken seriously.
In this paper، while explaining the evolution of methodology in the humanities، the critical evaluation of 10 books in the field of Persian literature has been studied. The results of this research show that in the part of the literature research books، the traditional conception of research and the concepts of positivism about the nature of science and research are seen. The methodology presented in another part of the books is "an interpretative method"; most of these books do not addressed critical methodology، and in some cases even critical theories are presented in an uncritical and interpretive nature. Two books out of the ten books reviewed in this study have explored the method of research with a critical approach in literature and have considered the need for critical thinking in different stages of literary research. Part of the traditional and uncritical concepts in these books is rooted in hegemony that defines literature as a tool for teaching and critique of the difficulty of literary works and tasty categories.
خلاصه ماشینی:
برعکس در علوم انسانی به ویژه در زبان و ادبیـات فارسـی، بیشـتر تحقیقات کتابخانه ای و یافتن منابع و مأخذ و کتاب شناسی و توصیف و تحلیل و مقایسـه ی یافته ها و نظایر آن کاربرددارد»(ص ١٦١) اما «کتابخانه » میتواند مکانی برای انجام پـژوهش و یکی از مکان های دستیابی به منابع پژوهش باشد(آن چنـان کـه در ایـن کتـاب نیـز در انـواع پژوهش از نظر مکان اشاره شده است ص ١٧٢) و نمیتواند به عنوان یک روش – و چه بسـا تنها روش - در پژوهش ادبی درنظرگرفته شود و ارائه ی این شیوه بـه عنـوان روشـی علمـی، تلقی سنتی نسبت به پژوهش را نشان میدهد.
اگر صفت «انتقادی » در مباحث جدید علوم انسانی، در سه مقوله ی «فلسـفه ی انتقـادی»، «تفکر انتقادی» و «روش شناسی و نظریه ی انتقادی» قابل تبیین باشد؛ در دو کتابی کـه در این پژوهش در جایگاه انتقادی تحلیل شده اند؛ «تفکر انتقادی» و کاربست آن در مراحل مختلف پژوهش ادبی، بیشتر مورد توجه بوده است تا پرداختن به مباحث روش شناسـی انتقادی، به عنوان بخشی از تطور و چرخش روش شناختی در علوم انسانی .
این موضوع که چرا ارزیابی انتقادی آثار ادبی در ایران ، به عنوان یک روش شناسی، جایگـاه مناسبی نیافته مقوله ای است که نیاز به پژوهش های مستقل بـه ویـژه از نظـر گفتمـان هـای اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه ی دارد اما از آن جا کـه ایـن پـژوهش ، نیـاز بـه مـورد توجه قرارگرفتن روش شناسی انتقادی و همگامی بیشتر بـا تطـور روش شناسـی در علـوم انسانی را مدنظر داشته است ، برخی از دلایل کمرنگ بودن دیدگاه انتقادی به اجمال مـورد کاوش قرار میگیرد تا بتواند به عنوان «طرح مسأله »، جهت پژوهشی مستقل مـورد توجـه قرار گیرد.