چکیده:
ناصر خسرو قبادیانی یکی از بزرگترین شاعران ایران در طول قرن پنجم هجری است که اشعار حکمی و پند آمیزش را که به پیروی از کسایی مروزی، شاعر قرن چهارم و در جهت مبارزه با حاکمان جبّار زمانه خویش سروده، از وی چهرهای درخشان در تاریخ شعر و ادب فارسی بر جای نهاده است. یکی از اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه، تشبیه تمثیل است. تمثیل که یکی از روشهای بیان غیر مستقیم معانی و اندیشه های شاعر است، یکی از مباحث گسترده، پرسابقه و پرکاربرد در اشعار شاعران در دوره های مختلف شعر فارسی میباشد. با توجّه به اهمّیّت این موضوع، اهل بلاغت در کتابهای بلاغی و بیانی در تعریف و تفسیر آن آرا و اظهار نظر های مختلفی ارائه کردهاند. از آنجا که ناصرخسرو بعنوان یکی از شاعران صاحب سبک ، نگاهی ویژه به تمثیل دارد، نمونه های تمثیل در دیوان اشعار وی با ژرف نگری استخراج میگردد و نمونه های مشابه این تمثیلات در اشعار معاصرانش مثل فرّخی ، مسعود سعد ، فخرالدین اسعد گرگانی، اسدی طوسی و ....ذکر میشود تا در پایان بتوان از این طریق به میزان نبوغ شاعر در بهره گیری از کاربرد های مختلف تمثیل جهت محسوس نمودن اشعارش پی برد و دریافت که تمثیلات ناصرخسرو در مقایسه با معاصران وی ، عمدتا از قریحه و معلومات شعری ناصرخسرو و بینش مذهبی او نشات گرفته اند و جلوه بهتری در اشعارش دارند .
خلاصه ماشینی:
این پژوهش بر این است که یکی از مهمترین اقسام تشبیه یعنی تمثیل را به لحاظ کاربردهای مختلف در اشعار ناصر خسرو قبادیانی مورد بررسی وتحلیل قرار دهد و نمونه های مشابه به هریک از کاربرد های تمثیل در اشعار معاصران وی از جمله فرخی ،عنصری ،منوچهری ، مسعود سعد ، امیرمعزی ، ازرقی هروی ، اسدی طوسی ، قطران تبریزی ، ابوحنیفه اسکافی ، عثمان مختاری و خیام نیشابوری ذکر خواهند شد تا بتوان از این طریق ،جلوه هایی از امثال و حکم را در لابه لای اشعار این شاعر بلند آوازه نمایان ساخت و میزانی از تأثیر گذاری چنین اشعار حکیمانه و پندآمیز را بر روان مخاطب نشان داد و نمونه کاربردهای تمثیل دراشعارش در مقایسه با معاصرانی چون فرخی ، مسعود سعد ، اسدی طوسی و....
نمونه های مشابه ابیات فوق در شعر برخی معاصران ناصر خسرو دیده میشوند ؛ چنانکه اسدی طوسی میسراید: تورا چون نبــاشــــد غم کــار خویش غــم تــو نــدارد کســــی از تــو بــیــش (گرشاسب نامه :١٦٥) ابوحنیفه اسکافی میگوید : بـه قـاب قوســـین آنرا برد خـدای کـه او سبک شمارد در چشم خویش وحشت غار (شاعران بی دیوان : ١٢٨) قطران تبریزی میگوید : اگر خسرو فزونی جست و رنجش آمد ازجستن به رنج اندر بود راحت به خار اندر بود خرما (دیوان قطران :٤١) عنصری چنین میگوید : نــه زود خفتن و از دیر خــاســـتن هرگز نــه مرد یــابــد ملــک و نــه بر ملوک ظفر (دیوان عنصری :٢١٥) آتــش دادت خــدای تــانــخــوری خــام نزقبــل ســـوختن بــدو ســـر و دســـتــار (دیوان ناصرخسرو:٢٥٨) پیام اخلاقی بیت این است که انسان باید از نعمتهای خداوند در جهتی که مورد رضایت اوست بهره ببرد نه در جهت مخالف آن .