چکیده:
امامیه در مباحث کلامی خود، بر 5 آیه اولی الامر، تطهیر، ولایت، مودت و مباهله تاکید دارند. بررسی تطبیقی تفاسیر امامیه و زیدیه از آغاز تا پایان عصر آل بویه در نیمه سده پنجم، از این آیات و شناخت شباهت ها و تفاوت های تفسیری آنها، مساله اصلی این مقاله است و دامنه آن به تفاسیر ابوالجارود، مقاتل بن سلیمان، قمی، حبری، فرات کوفی و شیخ طوسی محدود شده که در سه دوره اولیه (تا سال 150هجری)، میانی(تا پایان غیبت صغری در 329هجری) و پایانی(دوره آل بویه) طبقه بندی خواهد شد. در ابتدا مشخص شد که تفسیر مقاتل کمترین شباهت را به تفاسیر شناخته شده زیدی و اثنی عشری دارد و از این رو در نتایج به دست آمده در نظر گرفته نخواهد شد. در میان تفاسیر باقی مانده بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که از نظر روش و محتوا (تفسیر حدیثی) شباهت های فراوانی میان تفاسیر اثنی عشری و زیدی وجود دارد. عموم این تفاسیر، را می توان روایی شمرد که همگی در پی اثبات نزول این آیات درباره 5 تن هستند هرچند تاکید بر نقل روایات در میان تفاسیر زیدی، برجسته تر به نظر می رسد. شیخ طوسی تنها مفسری بود که علاوه بر نقل حدیث، به دلالت های کلامی هم پرداخته بود. استنتاجهای کلامی شیخ طوسی نشان می دهد که مفسران پیشین، بیش از هر امری متوجه تعیین شخص جانشین پیامبر بودند ولی در دوره آل بویه، تفسیر این آیات به سمت اثبات ویژگی های امام جمله عصمت آنها حرکت کرده است.
خلاصه ماشینی:
شیخ طوسی تنها و نخستین مفسر شیعی است که به نقل روایت بسنده نکرده و به عنوان یک متکلم ، انگاره های کلامی عصمت و طهارت ، افضلیت ، ولایت بلافصل امام علی؛ و همچنین افضلیت امام حسن و امام حسین پس از امام علی علیهم السلام را از آیات امامت استنباط کرده است .
وی همان روایتی را که در تفسیر قمی دربارٔە نزول این آیه روایت شده بود، از افرادی چون ابوسعید خدری ، ام سلمه ، انس بن مالک ، عایشه و واثله ابن اسقع نقل کرده و ضمن بیان این که اثنیعشریه بنابراین آیه چنین باور دارند که اهل بیت معصوم هستند و اشتباه نمی کنند.
فرات کوفی در تفسیر این آیه شانزده روایت نقل کرده است که برخی مربوط به رویداد کساء در خانۀ ام سلمه است و برخی مربوط به تلاوت این آیه هنگام نماز صبح در کنار خانۀ حضرت علی و تعدادی مربوط به سخنرانی از پیامبر، ابن عباس ، امام باقر و زید دربارٔە نزول این آیه دربارٔە پنج تن آل عباست .
از ابوالجارود ذیل این آیه تنها یک روایت نسبتا طولانی نقل شده که پس بیان ویژگی های متعدد اهل بیت ، جایگاه و منزلت آن ها بیان شده و در فراز پایانی این حدیث با استناد به آیۀ مودت نتیجه گرفته شده که خداوند ولایت و محبت اهل بیت را بر هر مرد و زن مسلمانی واجب کرده است (ابوالجارود، ص ١٨٣-١٨١؛ همچنین نک : فرات کوفی ، ص ٣٨٨).
نتیجۀ مقایسۀ تفاسیر این آیه چنین خواهد بود: ابوالجارود در تفسیر آیۀ ٦١ آل عمران روایتی از امام باقر دربارٔە ماجرای مباهله نقل کرده که در آن اشاره شده پیامبر با پنج تن به مباهله رفتند.