چکیده:
مناطق کلانشهری ایران، از دیرباز تاکنون، مراکزی قدرتمند برای جذب جمعیت در کشور بوده و به تناسب، الگوهای فضایی مختلفی شکل داده است. هدف اصلی مقاله، تحلیل الگوهای فضایی رشد در مناطق کلانشهری ایران (شامل منطقۀ کلانشهری تهران، مشهد، اصفهان و شیراز) است که بر مبنای مدل آنتروپی شانون، ضریب جینی مکانی، شاخص تراکم فضایی و برآوردگر کریجینگ انجام شده است. نتایج یافتهها بر روند کاهش تمرکز در مناطق کلانشهری کشور تأکید دارد که در الگوهای مختلف فضایی نمود پیدا کرده است. در منطقۀ کلانشهری تهران، روند توسعه از الگوی متمرکز به سوی الگوی چندمرکزی و پیرامون پراکنده سوق پیدا کرده است. براساس روند توسعۀ مراکز سکونتگاهی آن در سالهای اخیر، میتوان گفت در عین تمرکز بر قطب تهران، سایر سکونتگاهها نیز در تشکیل ساختار فضایی منطقه نقش مؤثری بازی کرده و مسیرهای ارتباطی قوی به تشکیل چنین الگویی منجر شده است. در منطقۀ کلانشهری اصفهان نیز الگوی ساختار فضایی از حالت تمرکز و با پراکنش نامتعادل، به سوی شکلگیری الگوی شعاعی سوق یافته است. این در حالی است که منطقۀ کلانشهری مشهد از الگوی تکمرکزیت خطی و شیراز از الگوی تکمرکزیت و پیرامون پراکنده پیروی میکند و دلیل آن را میتوان بهواسطۀ رشد اندک سکونتگاهها در مقایسه با مراکز اصلی دانست.
خلاصه ماشینی:
1. Urban- rural fringe در حال حاضر که روند تحولات توسعه در مناطق کلان شهری به سمت تمرکززدایی است (١١٩ :٢٠١٠ ,Lopez &Angel )، ادامۀ این روند میتواند تهدید جدی برای ساختار اجتماعی - اقتصادی و به خصوص محیط طبیعی و زیست منطقه باشد؛ زیرا تحولات اراضی ساخته شده در مقیاس منطقه بر ساختار سکونت ، چرخۀ زیستی (٣٢٧ :٢٠٠٢ ,Wu &Luck )، ساختار حمل ونقل ، کاربری اراضی، ساختار اقتصادی- اجتماعی و پایداری محیط طبیعی تأثیر میگذارد ( & Angel ١١٩ :٢٠١٠ ,Lopez) و موجب پیامدهای منفی از قبیل ازبین رفتن اراضی طبیعی، آلودگی زیست محیطی، فقر و مشکلات اقتصادی (منصوریان ، ١٣٩٥: ١٥، ٦١٦)، مهاجرت های گسترده و بدون برنامه و افزایش نابرابری توزیع (فرهودی و همکاران ، ١٣٨٨: ٥٦) در مناطق کلان شهری میشود.
محدودة مطالعاتی پژوهش مؤلفه ها، مدل ها و داده های مورد نیاز برای بررسی و تحلیل الگوهای فضایی مناطق کلان شهری میتوان از مؤلفه های مختلفی مانند شبکۀ ارتباطی، الگوی کاربری زمین ، توزیع جمعیت ، تراکم (٩ :٢٠١٢ ,Amindarbari &Sevtsuk )، مراکـز سکونتگاهی، الگوهای سفر و الگوی اسـکان بهـره جسـت (٢٥٢ :٢٠١٥ ,.
مدل هـا و شاخص های بسیاری برای تحلیل تمرکز، تعادل و الگوهای فضایی در مناطق کلان شهری وجـود دارد ,Gracia ;٢٠١٢ ,Amindarbari &Sevtsuk ;٢٠٠٦ ,USGS ;٢٠١٥ ,.
(2017), «Simulating spatial pattern of urban growth using GIS-based SLEUTH model: a case study of eastern corridor of Tehran metropolitan region, Iran», Environment, Development and Sustainability, 19(2): 527-547.