چکیده:
تحلیل های نخست شهری در ایران و بیشتر کشورهای دنیا اغلب منحصر به مراکز حکومتی (پایتخت ها و شهرهای بزرگ دیگر) بوده و فرایندهای تحلیل از بالا، سرنوشت برنامه ریزی از بالا (متمرکز) را درپی دارد که از مشکلات مبتلا به ایران نیز می باشد. این شیوه تحلیل نادرست است چرا که فقط بخشی از سطوح موردنیاز را مورد بررسی قرار می دهد و مطمئنا می تواند به کشف علت که می تواند در سطوح دیگر (میانی وپایین ) شهرها باشد موفقیتی بدست آورد. بر همین اساس دراین مقاله سعی کردهایم سطوح پایین شهری را برای اولین بار درقالب نخست شهری مورد بررسی قراردهیم .فرضیه تحقیق بر این پایه استوار است که : نظام شهری استان سیستان و بلوچستان و شهرستان زابل به سمت عدم تمرکز و از هم گسیختگی شهری می رود. با استفاده از روش تحقیق کمی و شاخصهای نخست شهری، تمرکز وعدم تمرکز اثبات گردید که در این سطوح همانند و مشابه نظام شهری ایران عدم تمرکز واز هم گسیختگی شهری ١. دانشیار گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران . ٢. استادیارگروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران . ٣. دانشیار گروه جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی . ٤. دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران. وجود دارد البته با شدت بیشتر مثلا در سرشماری سال ١٣٨٥ تهران حدود ٣/٢ برابر دومین کلان شهر یعنی مشهد (٧٧٠٥٠٣٦ -٢٤١٠٨٠٠) در استان سیستان و بلوچستان، زاهدان ٤/٢ برابر شهر دوم زابل (٥٦٧٤٤٩- ١٣٦٩٥٦) در ناحیه زابل ، شهر زابل حدود ١٢ برابر شهر دوم ناحیه یعنی شهر زهک (١٣٦٩٥٦ - ١١٤٠١) بوده است . به نظر می رسد به کارگیری راهبردهای توسعه شهری به منظور مهار و آمایش رشد تهران و تقویت نقش و جایگاه شهرهای میانی و کوچک، ایجاد قطب های توسعه در مناطق محروم برای جذب صنایع بزرگ به آنها ،ارایه معافیت های مالیاتی برای صنایع ای که در سایر استان های کشور ایجاد شوند تقویت منظومه های روستایی و اقتصاد کشاورزی می تواند راهکارهای مناسب برای اصلاح نظام شهری در همه سطوح باشد.
خلاصه ماشینی:
نخست شهری، شاخص تمرکز، شاخص عدم تمرکز، نظام شهری مقدمه در خیلی از کشورهای جهان سوم اکثر فعالیت های مدرن در مقیاس وسیع در یک شهر 1 عمده منفرد که بر همه شهرهای دیگر غلبه دارد، قرار گرفته است .
از مروری مجدد بر نظریه های مطرح شده مشخص می شود که برخی از این نظریه ها به تبیین پدیدة نخست شهری، برخی به آثار و تبعات آن بر نظام شهری کشورها، و برخی دیگر به راهکارهای مقابله با نخست شهری و کاهش میزان آن پرداخته اند.
دراین مقاله از هر سه طریق و روش برای بررسی میزان و تحولات نخست شهری در استان و ناحیه استفاده شده است .
نتایج بررسی در نمودارهای ١ و٢ گویای نکات زیر هستند: جدول ١: بررسی میزان نخست شهری در استان سیستان وبلوچستان (رجوع شود به تصویر صفحه) بررسی مقادیر عددی شاخص چهار شهر مهتا و مقایسه آن با مقادیر پیشنهادی ریچارسون برای سنجش شدت نخست شهری نشان می دهد که از میزان نخست شهری که در سال ١٣٥٥ در حد «فوق برتری» بوده نیز از سال ١٣٥٥ به بعد کاسته شده و به حالت «برتری» در سالهای ١٣٦٥ و ١٣٨٥ تنزل یافته است .
علت اصلی افزایش زیاد میزان نخست شهری (فوق برتری) در سال ١٣٥٥ خشکسالی سال ١٣٤٩سیستان و مهاجرت خیل عظیم مهاجرین به شهرهای بزرگ استان و دیگر مناطق ایران (گرگان وسرخس ) بوده است البته در سالهای بعد هم این روند برتری را داشته است وتنها نسبت به دوره قبلی از شدت آن کاسته شده است .