چکیده:
رودکی به پدر شعر فارسی معروفست و از نخستین شاعران فارسی سرائیست که اشعاری نغز و طرب انگیز از خود بجای گذاشته است. از آنجا که گزیده اشعار این شاعر بزرگ، جزو کتابهای دانشگاهی است، تاکنون شرحهای گوناگونی درباره شعر او ارائه گشته و در هر یک کوشش شده گره از فروبستگیهای شعر این شاعر گشوده شود، اما با اینحال هنوز برخی از شعرهای رودکی در پرده ابهامست. از اینرو در این جستار یکی از مرثیه های معروف رودکی مطرح شده و چگونگی ضبط بیت آخر این مرثیه و معنای آن در دیوانها و شرحهای موجود نقد و بررسی شده است. در فرجام این نتیجه حاصل شده که با توجه به شاخصه های سبک شناسی و نقد متون، ضبط موجود بیت آخر این مرثیه درست نیست و توالی بیتهای این مرثیه نیز ناسازوار است. سپس ضبط درست و توالی منطقیتر ابیات این مرثیه ارائه گشته است.
خلاصه ماشینی:
ایـن مرثیه که چند بیتی از آن بیش نمانده و مشخص نیست که آیا کل ابیات همین مقدار بوده یا بعدها برخی از بیتها حذف شده است ، به شرح زیر است : کــــاروان شــــهید رفــــت از پــــیش وآن مـــا رفتـــه گیـــر و مـــی انـــدیش از شـــمار دو چـــشم یـــک تـــن کـــم وز شــــمار خــــرد هــــزاران بــــیش توشـــة جـــان خـــویش از او بربـــای پـــیش کایـــدت مـــرگ پـــای آگـــیش آنچـــه بـــا رنـــج یـــافتیش و بـــه ذل تـــو بـــه آســـانی از گزافـــه مـــدیش خــویش بیگانــه گــردد از پــی ســود خـــواهی آن روز مـــزد کمتـــر دیـــش گـــرگ را کـــی رســـد صـــلابت شـــیر بـــاز را کـــی رســـد نهیـــب شـــخیش (امامی ، ٤٠:١٣٨٧) بیت مورد بحث در این مرثیه بیت آخرست : گرگ را کی رسد صلابت شیر باز را کی رسد نهیب شخیش ذبیح الله صفا این مرثیه را در منتخـب اشـعار رودکـی نیـاورده اسـت (صـفا،بی تـا: ١٤-١) اسماعیل حاکمی در رودکی و منوچهری، تنها سه بیت نخست این مرثیه را آورده اسـت و از این رو بیت مورد بحث در این گزیده نیست .
از یازده اثری که دربارة شعر رودکی چاپ شده و در آغاز این جستار بـه آنهـا اشـاره شـد، تنها اثری که ضبط یاد شده در لغت فرس را مرجح دانسته است ، گزیده اشعار رودکی ، از جعفر شعار و حسن انوریست که معنای بیـت را چنـین آورده انـد: « ملامتـی کـه گوسـفند میکند، کی به گرگ میرسد، همچنانکه نهیبـی (فریـادی ) کـه شـخیش میکنـد، کـی بـه بـاز میرسد؟» (شعار و انوری ، ١٠٢:١٣٦٥) که هم معنای بیت سازوارست و هم توازن بین قوی و ضعیف رعایت شده است : گرگ (قوی )---- شاه (گوسفند)(ضعیف ) باز(قوی )-- ---شخیش (ضعیف ) اما همچنان یک اشکال بزرگ دربارة بیت مورد بحث وجود دارد و آن بی ربـط بـودن ایـن بیت با ابیات پـیش از آنـست .