چکیده:
مصحّحان پیشین بسیاری از متون را تصحیح کردهاند؛ اما از نظر محققان امروز، پس از گذشت چند سال از کار بزرگ آنان، تصحیح دوبارة برخی از این آثار لازم است؛ بهویژه زمانی که نسخههای تازهای از آنها به دست آمده باشد. دیوان حکیم سوزنیسمرقندی به تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، ازجمله دیوانهای کهنی است که به تصحیح دوباره نیاز دارد. مقابلة دیوان چاپی سوزنی با نسخههای نویافته، لزوم تصحیح مجدد این دیوان را نشان میدهد. علت غلطها و سهوهای راهیافته به دیوان این شاعر عبارت است از: نداشتن نسخة صحیح، انتخابنکردن صورت صحیح نسخهها، خطاخوانی، غلطهای چاپی، جابهجایی یا حذف مصرعها یا ابیات، آمیختن قصاید مختلف با یکدیگر، آمیختگی شعر سوزنی با شعر دیگران. همچنین ابیات و قصاید نویافتة فراوانی در نسخههای متعدد دیوان سوزنی ذکر شده است که در تعلّق آنها به این شاعر تردیدی نیست؛ اما در دیوان چاپی ثبت نشده است. از سوزنی همانند پیشگامان دیگر شعر فارسی نسخة کهنی در دست نیست؛ ازاینرو، در این نوشتار علاوهبر نسخههایخطی دیوان، از جنگها و فرهنگها برای حل دشواریهای شعر او استفاده شد.
خلاصه ماشینی:
ـ «م»: مجموعه، با قطران، کتابت: 1257 ق، کاتب: عبدالوهاب بن محمد حسین بن اصفهانی، کتابخانة مجلس «شمارة 62922»؛ خط: شکستهنستعلیق؛ از برگ 82 تا 140 اشعار سوزنی است؛ از امتیازهای این مجموعه، حجم ابیات، ضبط صحیح واژههای کمکاربرد عربی و نیز حل برخی از افتادگیهای دیوان است.
2ـ تصحیح ابیاتی از دیوان الف) نداشتن نسخة صحیح شماری از واژههای کهن موجود در نسخههای خطی سوزنی، در متن چاپی نیست؛ ناآشنایی کاتبان و پژوهشگران با این واژهها به تحریف یا تصحیف آنها انجامیده است؛ برای نمونه: از کلک توست نصرت دین محمّدی گو بهر دفع خصم تو کلکم حسام تست (سوزنی سمرقندی، 1344: 41)3 بر اساس «ح» صورت صحیح مصراع دوم چنین است: «ایتوک ده به شاه که کلکم حسام توست».
صورت صحیح این بیت در گزارش نسخهبدلهای چاپی نیز آمده است و بر اساس «م» و «هـ» عبارت است: ابیات خر سرست شترگربه زانکه هست نشخوارزن چو اشتر چون گربه تیزچنگ17 خر خم پلنـگ شیر شترگربه، خر سرک نام و لقـب گرفت و لقب قلب و نام ننگ سوزنی مکرّر به هجو خمخانه و شعرش پرداخته و او را «خر سر» و «خر خم» خوانده است (همان: 16).
صورت صحیح بیت بر اساس «ح» و نیز گزارش نسخهبدلهای چاپی به نقل از فرهنگ سروری چنین است: خس بود در لفظ تازی کوک و اندر شاعری; ; کوک زن20 بر سوزنی گر خوش نراند لفظ خس نمونههای دیگر از این نوع عبارت است از: به تصویر صفحه مراجعه شود ج) خطاخوانی به حق سورة حمیم و سورة طه که هست ظالم را جای جیم و حی با میم (سوزنی سمرقندی، 1338: 73) مصراع دوم به این صورت نادرست است.