چکیده:
بنا بر دلایل قرآنی، روایی و عقلی، باید در فهم قرآن از احادیث پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السّلام مدد گرفت. لذا گونهشناسی روایات تفسیری بهمنظور درک درست و عمیق از معرفتی که هر گزاره روایی در ارتباط با محوری از آیه به دست میدهد، از ضروریات فهم قرآن و حدیث است. طی یک تحقیق، با بررسی چند هزار روایت تفسیری و مداقه در آن، همه گونههای روایات تفسیری به دو بخش کلی تقسیم شده است: 1. گونههایی که مرتبط با مدلول آیه است؛ 2. گونههایی که مرتبط با مدلول آیه نیست. در این مقاله، گزارش بخش اول با روش تقسیم ثنایی بیان شده است؛ بدین صورت که هر گزاره روایی که بیانگرمدلولی از الفاظ آیه است به دو قسم کلی «بیان معنا» و «عدم بیان معنا» تقسیم میشود. گزارههایی که بیانگر معنایی از آیه است نیز به دو بخش قابل تقسیم است: یا بیان منطوق آیه، اعم از منطوق لغوی(شامل معنای واژگانی، معنای صرفی، معنای نحوی) و منطوق اصطلاحی(مخصوص شریعت اسلام(بطن و تاویل) و سایر شریعتها) است یا بیانگر منطوق نیست بلکه بیانگر مفهومی از آیه شامل مفهوم موافق، مفهوم مخالف، دلالتهای التزامی و... میشود. گزارههایی که بیانگر مدلولی از آیه است اما آن مدلول از معانی آیه نیست، بیانگر مصداقی از آیه است. تبیین گونهها به روش تقسیم ثنایی، ارائه گونههایی جدید و تعریف متفاوت گونهشناسی و بیان فواید گونهشناسی از تمایزات این مقاله با سایر مقالات گونهشناسی است.
خلاصه ماشینی:
اینگونه روایات دستمایه و شاکلۀ تفاسیر روایی است؛ ولی با جستوجوی موضوعات آیات در روایات، میتوان به روایاتی دست یافت که بدون تصریحی در روایت، دلالتی بر معنای آیهای میکند یا شرحی برای آیهای بیان مینماید که سهم این گونه روایات در تفاسیر روایی قرآن تا کنون بسیار اندک بوده است.
بهلحاظ نظری تمام روایات با آیات قرآن ارتباطی معرفتشناسانه دارد، اما بعضاً نمیتوان ادعا کرد در روایاتی که اشارهای به آیه نشده است، معصوم هنگام بیان حدیث دقیقاً درصدد تبیین کدام آیه بوده است هرچند میتوان با تدبر و دقت نظر، پیوند معرفتشناسانه میان این روایات و آیات برقرار نمود.
روایات تفسیری بر اساس عملکرد مؤلفان تفاسیر روایی، روایت تفسیری، روایتی است که بهگونهای صریح، به بیان نکتهای دربارۀ آیه یا سوره پرداخته باشد؛ اما بر اساس دلالت التزامی حدیث ثقلین هیچ روایتی نیست مگر اینکه به بیان نکتهای دربارۀ محوری از یک آیه یا سوره یا قرآن میپردازد؛ زیرا پیامبر و ائمه علیهمالسلام معصوم هستند و قول، فعل و تقریرشان مصون از خطاست.
به بیان دیگر، معنای واژگانی یعنی معنای مادۀ کلمات که در قالب صرفی ریخته میشود: مثال 1: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» علی بن حسن بن فضال به نقل از پدرش گفت: از امام رضا علیهالسلام دربارۀ معنای بسم الله پرسیدم فرمودند: معنای سخن کسی که بسم الله میگوید این است که من خودم را نشانهگذاری میکنم بر سمهای از سمات پروردگار و آن عبادت است گفتم معنای سمه چیست؟ فرمود: علامت و نشان.