چکیده:
دهه دوم قرن بیستم نقطه عطف و سر آغاز تحوّلی عظیم در نظریه ادبی است که بعدها فرمالیسم(صورتگرایی) نامیده شد. مشخصه¬ بارز این مکتب، گسستن از هنجارهای ادبی گذشته و کشف راز «ادبیّت» یک اثر ادبی بود. هدف پایه گذاران این مکتب که به صورتگرایان روس معروف شدند، یافتن پایه های علمی برای نقد ادبی بود. نخستین گام را در این زمینه «ویکتور شکلوفسکی» ( Victor Shoklovsky) با انتشار «رستاخیز واژه ها» ( (Resurrection of the words در سال 1914 برداشت. صورتگرایان اثر ادبی را بدون هیچگونه پیش زمینه ای مورد بررسی قرار میدهند. آنها معتقدند که به اثر ادبی باید از جنبه¬ ادبی بودن آن نگریست. این پژوهش بر آن است که شیوه های آشنایی زدایی را در غزلیات حافظ مورد بررسی قرار دهد تا مشخص گرداند که وی تا چه حد در اشعارش به قاعده کاهی (Deviation) و قاعده افزایی(Extra Regularity ) دست یازیده است و آیا از این رهگذر توانسته موجب عادت ستیزی و در نتیجه تشخّص کلام خود در نگاه مخاطب گردد. با توجّه به این نکته که آشنایی زدایی (Defamilirization) از ارکان اصلی مکتب فرمالیسم روس میباشد که دلالت بر ناآشنا ساختن واقعیت عادی شده زندگی دارد، تا به جای شناسایی صرف امور پیرامون، به درک واقعی آنها دست یابند.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش بر آن است که شیوه های آشنایی زدایی را در غزلیات حافظ مورد بررسی قـرار دهد تا مشخص گرداند که وی تا چه حد در اشعارش به قاعده کاهی (Deviation) و قاعده افزایی (Extra Regularity ) دست یازیده است و آیا از این رهگذر توانسته موجب عادت ستیزی و در نتیجه تشخص کلام خود در نگاه مخاطب گردد.
لیچ برای تمایز بین هر گونه انحراف نادرست از زبان و قاعده کاهی ١ - همان :ص ٦٠ ٢ - «ماهیت شعر از دیدگاه منتقدان ادبی اروپا»، حسینی موخر،سید حسین :ص ٧٩ ٣ - درآمدی برزبان شناسی ، آرلاتو، آنتونی :ص ١٤ ٤ - فرهنگنامه ادب فارسی ، انوشه ، حسن :ص ١٤٤٥ های که موجب تشخص کلام میشوند سه امکان در نظر میگیرد.
مانند: به جانت ای بت شیرین دهن که همچون شمع شبان تیـره مـرادم فنـای خویـشتن اسـت (دیوان :ص ٧٢) نا بجایی هدف از نا بجایی ، استفاده از زبان به صورتی است که شاعر به واسطه بر هـم زدن اجـزای جملـه بگونه ای مطلوب از هنجار متعارف گریز زده و موجب آشنایی زدایی و تأکید کلامش میشود و بـا به هم زدن ترتیب اجزای جمله موجب ابهام هنری شعر شده و تأمـل و تـلاش مخاطـب را بـرای ترتیب اجزای آن به همراه دارد که این امر موجب لذت هر چـه بیـشتر خواننـده از شـعر میـشود.