چکیده:
گفتمان نوین هرمنوتیکی، مساله وحدت یا کثرت و نیز مسالة تعین یا عدم تعین معنای متن را در کانون اندیشههای فلسفی پیرامون سرشت و سازوکار فهم و تفسیر متن نهاد. با در نظر داشتن این مسائل، در مقالة پیش رو سه رویکرد هرمنوتیکی به متن وحیانی در اندیشة معاصر ایران را تحلیل و بررسی خواهیم کرد و ضمن این تحلیل نسبت هرکدام از این رویکردها با گرایشهای نوین هرمنوتیکی را برجسته خواهیم کرد. برای این منظور نخست نشان خواهیم داد که علامه طباطبائی اگرچه برای متن وحیانی معانی متعددی در نظر دارد، اما هریک از این معانی را متعین به قصد صاحب وحی میداند، از این رو مباحث تفسیری ایشان بیشتر با قصدگرایی و هرمنوتیک رمانتیک همسو است. سپس اندیشههای هرمنوتیکی عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری را مطالعه و ارزیابی خواهیم کرد. سروش با مستقل دانستن معنای متن وحیانی از مراد ماتن با آموزة استقال معنایی در هرمنوتیک فلسفی همراه میشود. در این میان مجتهدشبستری از جهاتی به هرمنوتیک فلسفی و از جهاتی دیگر به هرمنوتیک رمانتیک گرایش دارد، چراکه از سویی در برخی از نوشتههایش از معنایی نهایی و نهفته در متن وحیانی میگوید و از دیگر سو امکان تفسیرهای متعدد و معتبر از قرآن را میپذیرد.
خلاصه ماشینی:
این در حالی است که در سال های اخیر برخی نواندیشان دینی نیز با سرمشق گرفتن از هرمنوتیک مدرن و حفظ تقابل پیش گفته مطالبی پیرامون سرشت و سازوکار فهم و تفسیر متن وحیانی نوشته اند که در میان آن ها مسئلۀ تعین و تکثر معنایی و تقابل میان آن ها در نوشته های عبدالکریم سروش و محمد مجتهدشبستری بیشتر به چشم میآید.
در سنت اسلامی صدرالمتألهین شیرازی در ابتدای جلد هفتم از مجموعۀ اسفار به سه ساحت معنایی در متن قدسی اشاره میکند: سخن اعلی، سخن وسطی و سخن سفلی (صدرالمتألهین ، اسفارالاربعـة ، ج ٧، ص ٥تا٦) او در تفسیر آیـة الکرسی نیز درنگی کوتاه بر سرشت و شیوة تفسیر سخن وحیانی دارد و ضمن این بحث به ارزیابی سه شیوة تفسیری میپردازد که به ترتیب عبارت اند از: شیوة اهل لغت ، شیوة اهل تعقل و شیوة راسخین در علم (همو، تفسیر قرآن ، ج ٦، ص ٣٤ تا٣٥) و برترین روش تفسیر را گذر از ظاهر کلام وحیانی به بطون میداند و تصریح میکند که خود در تفسیرآیات شیوة تفهیم باطنی پیش گرفته است (همان ، ج ٤، ص ١٥٠).
یعنی باوجود باور به تعین معنای کلام وحیانی، کثرت معنایی آن را نیز میپذیرد؛ اما به سختی میتوان دریافت که تکثر معنایی که شبستری از آن سخن میگوید، کثرت طولی معنا است یا کثرت عرضی؟ او گاه فهم و تفسیرهای گوناگون از قرآن را معتبر میداند، هرچند این تلقی را به معنای تجویز هرج و مرج در کار فهم دین و تفسیر خودسرانۀ متون وحیانی نمیداند.