چکیده:
بیشتر روستاهای استان زنجان، بویژه شهرستان زنجان در گذشته دارای گرمابه عمومی بوده اند، اما امروزه
تنها آثار اندکی از این گرمابه ها باقی مانده و در چند دهه اخیر با توجه به گسترش حمام های خانگی،
اغلب آنها کاربرد خود را از دست داده و تخریب شده اند. از میان آنها 11 گرمابه مخروبه باقی مانده،
جز گرمابه دیزج آباد، بقیه در روستاهای کوهستانی و صعب العبور قرار دارند. این مقاله با روش میدانی
دانش بومی معماری گرمابه های روستاهای زنجان را بررسی نموده است و به فرهنگ و آیین های مرتبط
با حمام ها از منظر قوم باستان شناسی پرداخته است. نتیجه پژوهش نشان می دهد این گرمابه ها از مصالحی چون لاشه سنگ، کاهگل، گچ و آهک ساخته شده اند و آب مورد ا نیاز آنها جز یک مورد از آب
چشمه ها تامین می شده است. این گرمابه ها به لحاظ معماری ساده بوده و تا حدودی تداعی کننده شکل
اولیه این نوع بناهاست. مالکیت این بناها عام بوده و به صورت همیاری ساخته شده اند. به طورکلی،
علل ساخت گرمابه ها ریشه در سنت های بومی و مذهبی منطقه دارد و در بافت روستاهای این منطقه،
گرمابه ها جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اندا چه از نظر مذهب و بهداشت و چه به دلیل
آیین هایی چون حنابندان، حمام دامادی، حمام زایمان، چله توکمه(حمام چل) و چتیرما(تی زدن)
که در این بناها برگزار می شده است
خلاصه ماشینی:
گرمابه هاي روستايي شهرستان زنجان از منظر قوم باستان شناسي (تاريخ دريافت : ١٣٩٧/١/٢٥، تاريخ پذيرش : ١٣٩٧/٣/١٣) 1 علي نوراللهي چکيده بيشتر روستاهاي استان زنجان ، بويژه شهرستان زنجان در گذشته داراي گرمابه عمومي بوده اند، اما امروزه تنها آثار اندکي از اين گرمابه ها باقي مانده و در چند دهه اخير با توجه به گسترش حمام هـاي خـانگي، اغلب آنها کاربرد خود را از دست داده و تخريب شده اند.
بنـاي گرمابه نيز از سنت ها و آيين هاي خاص اين مناطق الگـو گرفتـه و بـه سـبب پيونـدهاي اجتماعي به صورت جمعي و همياري، با اسـتفاده از مصـالحي کـه در محـيط پيرامـوني موجود بوده است ، ساخته شده اند و تا حدود زيادي ميتوان در بنـاي گرمابـه هـا همـان ١.
از طريق ورودي، اين اتـاق بـه فضـاي گرمخانـه و محـل شستشـو متصل ميشود و بعد از اين اتاق ، خزينه گرمابه ساخته شده اسـت و در بخـش انتهـايي اين قسمت تون و آتشخانه قرار دارد که محلي براي گرم کردن آب بوده است .
علاوه بر اين ، چاهي در چند متري غرب بنا وجـود دارد کـه بـه نظـر ميرسد در زمان هايي که آب چشمه کم ميشده است ، از اين چاه براي تامين آب مـورد نياز گرمابه و خزينه آن استفاده ميکرده اند.
از نظـر معماري اين بنا نيز داراي بينه و سربينه و خزينه و آتشخانه بوده که بيشتر بخش هاي آن امروزه تخريب شده و تنها بخشي از پوشش گنبدي و جرزها و ورودي ايـن بخـش بـا قوس ضربي آن باقي مانده است .