چکیده:
اگر نایب به هنگام انجام دادن حجّ منوبعنه بمیرد، نیابت وی از دو جهت مورد بحث است: نخست؛ از جهت صحت یا بطلان نیابت که تأثیر بسزایی در اِجزا یا عدم اِجزا از منوبعنه دارد و دوم؛ از جهت استحقاق نایب بر اجرتی که دریافت کرده یا قرار است بعد از عمل دریافت کند.
از جهت اول، اگر مرگ وی پیش از احرام باشد، به اتفاق فقها عمل او باطل است و از منوبعنه مجزی نیست. همچنین اگر مرگ وی بعد از احرام و بعد از ورود به حرم باشد، به اتفاق فقها نیابت وی صحیح است و از منوبعنه مجزی است. ولی در جایی که مرگ وی بعد از احرام و قبل دخول در حرم باشد، اتفاقی بین فقها نیست و از آنان دو قول نقل شده که قول به عدم اِجزا موافق ادله است.
از جهت دوم، اگر نیابت وی برای تفریغ ذمة منوبعنه باشد، استحقاق اجرت وی تابع اِجزا یا عدم اِجزا از منوبعنه است. اما اگر نیابت وی برای انجام دادن خصوص اعمال حج باشد (نه تفریغ ذمه)، دو حالت برای آن متصور است:
1. اگر مقدمات انجام دادن حج (مثل طی مسیر) در اجرت دخالتی ندارد؛ در این صورت، بعد از مرگ نایب، وی مستحق اجرتی نیست.
2. و اگر نیابت وی برای خصوص اعمال حج، با دخالت مقدمات (به نحو مقدمیت یا به نحو جزئیت) باشد، هر مقدار عملی که از نایب برای تحقق حج منوبعنه انجام گیرد، به همان مقدار مستحق اجرت است.
خلاصه ماشینی:
صورت اول: مرگ نایب پیش از احرام اگر نایب قبل از آنکه محرم شود وفات یابد ـ اعم از اینکه مرگ او پیش از سفر، یا در حین سفر و یا حتی در میقات، ولی قبل از نیت کردن و تلبیه گفتن باشد ـ در این صورت آیا همین مقدار فعالیتی که از وی صادر شده، موجب فراغ ذمة منوبعنه میشود و از حج واجب وی مجزی میگردد یا نه؟ در این مسئله، بین فقهای عظام شیعه (شیخ مفید، 1413ق، ص443؛ شیخ طوسی، 1400ق، ص278؛ محقق حلی، 1408ق، ج1، ص206؛ علامه حلی، 1413ق، ج4، ص44؛ همو، 1412ق، ج13، ص120؛ شهید ثانی، 1410ق، ج2، ص187؛ صاحب جواهر، 1367 ش، ج17، ص368 و 371؛ یزدی، 1409ق، ج2، ص323؛ امام خمینی، 1407ق، ج1، ص336؛ خویی، 1418ق، ج27، ص30) اختلافی نیست و همة آنها متفقاند که با مرگ نایب، عمل نیابت از منوبعنه به انجام نرسیده و در نتیجه از منوبعنه مجزی نمیباشد.
صورت دوم: مرگ نایب بعد از احرام و قبل از دخول حرم اگر نایب بعد از محرم شدن در میقات از دنیا برود ـ اعم از اینکه هنوز در میقات باشد یا از میقات عبور کرده و به سمت مکه حرکت کرده، ولی هنوز به منطقة حرم وارد نشده باشد ـ آیا عمل او از منوبعنه مجزی است یا نه؟ در اینباره از فقهای عظام دو قول نقل شده است: قول اول: اجزا از منوبعنه تعداد اندکی از فقهای عظام شیعه، مانند شیخ طوسی (شیخ طوسی، 1407ق، ج2، ص390)، ابن ادریس (ابن ادریس حلی، 1410ق، ج1، ص628)، آیتالله خویی (خویی، 1418ق، ج27، ص30)، آیتالله سبحانی تبریزی (سبحانی تبریزی، 1424ق، ج2، ص63) و آیتالله طباطبایی قمی (طباطبایی قمی، 1425ق، ج1، ص170) به این نظر معتقدند.