چکیده:
هنر مصورسازی در ایران همزمان با سده نهم و دهم و مقارن با قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی به اوج خود رسیده است. هنرمندان و نقاشان ایران در آن دوره، تحت حاکمیت دولت سلجوقیان بعنوان یک حکومت و دولت واحد پس از اسلام بودند. از عوامل مکمل بر مصورسازی نسخ قدیمی آن دوره خطاطی، تذهیب، تشعیر، نگارگری و جدولکشی است. مهمترین دلیل شکوفایی مصور سازی این زمان منع صورتسازی در اسلام بود که هنرمندان کتب را محلی مناسب برای تجلی هنر خود دانستن. بیشترین آثارمصوراین دوران نقوش تزئینی و نقاشی های بر روی سفالها است که به جهت کمبود آثار مصور مکتوب، بررسی این تصاویر محققان را به نوع تصویرسازی این زمان رهنمون مینماید. در این تحقیق سعی بر آن شده است ضمن معرفی معدود نسخ مصورسازی شده دوران سلجوقی که شامل کتب مذهبی و غیرمذهبی میشود، با بررسی مقایسهای تزئینات و نقوش بکار گرفتهشده در تصاویر این کتابها، به تشابههای محسوس هنر مصورسازی این مکتب اشارهای نکتهای شود تا از این طریق خواننده دریابد که بیشترین نقوش مورد استفاده در تزئینات کتب مذهبی و غیرمذهبی دوره سلجوقی چه بوده است و این نقوش ملهم از چه عناصری بودهاند.
خلاصه ماشینی:
هنرمندان در ابتدا نسخههای قرآن را با طرحهای هندسی میآراستند، اما دیری نگذشت که با ترجمه متون علمی و تاریخی در دوران خلفای عباسی، بمنظور درک بیشتر و بهتر مطالب این کتب، هنرمندان ناچار از تصویرسازی موضوعی شدند و بدینروش هنر مصورسازی راه خود را به کتب خطی باز نمود و «کم کم در دوره سلجوقی یعنی اولین دوره مصورسازی کتاب بعد از اسلام، در ایران به جای نقوش خشک هندسی از نقوش پر تفصیل در این آرایش استفاده کردند بدینسان دراین دوره نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی به کتب مصورسازی راه یافت» (پاکباز/1، 1385: 406).
دورۀ سلجوقیان بعنوان اولین عهد بلافاصله پس از ورود اسلام به ایران واجد خصایصی است که از آنجمله میتوان به استفادۀ حداکثری نقوش اسلیمی و خطوط نسخ در آثار بجاماندۀ نگارگری این دوره اشاره کرد.
بیشترین آثار مصورسازی این دوران نقوش مصور برجامانده بروی سفال است که چون آثار کمی از نقاشی مربوط به این دورۀ زمانی در دسترس است، بررسی تصاویر منقوش بروی سفالها محققان را به نوع تصویرسازی دوره سلجوقیان رهنمون مینماید.
همچنین این کتاب دارای 48 تصویر از صور افلاکی است که با کمال مهارت در آن نقش بسته شده و فیالواقع از آثار متفاوت نقوش دوره سلجوقیان محسوب میشود.
این کتاب نیز فاقد تصاویر قابل قبول و در دسترس است ولیکن با بررسی تصویر موجود آن میتوان در مورد جدولکشی، نقوش هندسی در حاشیۀ اثر و تزئینات اسلیمی بر روی لباسها و طرحهای اَبری شکلی که در هالۀ نور و اطراف سر پیکرهها نقش بسته شدهاست، تشابه این اثر را با دیگر آثار دوره سلجوقی مشاهده نمود.