چکیده:
نسخه خطّی معارجالخیال، تذکرهای منحصر به فرد است، مربوط به روزگار صفویّه. گنجینهای ارزشمند از سخنان پربار و لطیف شعرایی که عواطف و اعتقادات درونی خود را با بیانی بدیع و زیبا به رشته تحریر درآوردهاند. قالب اشعار این جنگ دستنویس، رباعی است که البتّه تعداد اندکی از آن وزن رباعی نداشته و جزء قالب رباعی به حساب نمیآیند. جامع این جنگ نفیس، میرزا محمّدصالح رضوی از رجال دوران صفوی و نوه شاه عبّاس اوّل است. وی در این مجموعه، رباعیّات 367 شاعر معاصر و قبل از خود را گردآوری کرده و کلّ رباعیّات را به ترتیب حروف تهجّی بر اساس تخلّص شعرا نگاشته است. مضامین گوناگونی در این نسخه مشهود است که اکثر آنها مضامین قرآنی است و نشان میدهد شاعران برای نمایان کردن مفاهیم مذهبی و اخلاقی مورد نظر خود از قرآن بهرهها گرفتهاند. این اثر شامل موضوعاتی است از قبیل: پروردگار و الطاف بیکرانش نسبت به بندگان و نیز سفارش به دوری انسان از دنیاپرستی، طمع، غرور، هوای نفس، گذر عمر، توجّه به مرگ، ستایش بیچون و چرای حقتعالی و... . در این نسخه خطّی گاهی نیز الفاظ و ترکیبات قرآنی در پایان رباعی و یا در لابه لای مصراعها برای تاکید، تفهیم و یا تکمیل آن مضمون، عینا استفاده شده است.
خلاصه ماشینی:
رباعیّات زیر از جمله رباعیهای میرزا محمّدصالح است که در این نسخه کتابت شده: گر نامـه سیـاه و گر سفیـد است مـرادانم که بهشت جاودان جای من است؛ ؛ از روز جـزا خـوف بعـیـد اسـت مـراچـون بر کَـرم خـدا امـیـد اسـت مـرا (همان:36) بستم به تـو پیمـان درستی ز نخستپروا نبود ز دوزخ و نـار وجحیم؛ ؛ هرگـز نشوم در ره پیمـان تـو سستعهدم به تو از روز الست است درست (همان) در کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی در قم، نسخهای از معارجالخیال به همراه جواهرالخیال، به شمارۀ 10673 نگهداری میشود که از ابتدای این مجموعه تا برگ 96 معارجالخیال را دربردارد.
به طور مثال میتوان به این دو بیت که در منتخب رباعیّات میر محمّدباقر داماد به چشم میخورد، اشاره کرد: کند اگر متـکلّم نظر به قدر عـدوّتمگر بدیهۀ عقل از عمل شود معزول؛ ؛ قیاس جوهر فرد از چه هست عدماگر نداندش از جنـس قابـل تقسیم (همان:6) و نیز در دو بیت زیر از منتخب رباعیّات بابا اصلی دماوندی، میتوان گفت که هم از صورت رباعی خارج است و هم قافیه ندارد: جهان جام و فلک ساقی، اَجل مِیخلاصی نیست اصلی هیچ کس را؛ ؛ خلایق باده نـوش و مجـلس مِیازین جام و ازین ساقی، ازین مِی (همان:7) میرزا در این جُنگ، برای بعضی از رباعیّات شماره تعبیه کرده و آن به این دلیل است که خواننده متوجّه ترتیب رباعیّات بر اساس حروف الفبا شود، چون برخی از رباعیّات جا به جا نوشته شده و کاتب با شمارهگذاری، جای درست آن را مشخّص کرده است.