چکیده:
آنچه بعنوان مکر در اصطلاحات و محاورات زبان فارسی و به نام های حیله، نیرنگ، خیانت، کلک، کلاه شرعی، گول زدن و... متداول و رایج گشته با اصطلاح و کاربرد آن در لسان قرآن و ادبیّات عرب کاملا متفاوت میباشد. چه آنکه در اصطلاح عربی مکر به معنای «هر گونه تدبیر و چاره اندیشی» است. و در واقع یک واژه محصور شده برای کاربرد در افعال مذموم و ناپسند نیست. چرا که مکر در کاربردهای قرآنی آن اولا بیشتر موارد درباره خداوند متعال مطرح شده و در ثانی در خصوص آن دو نوع کاربرد بکار گرفته شده است، که یکی عبارتست از مکر در افعال خیر و این همان است که از آن بعنوان مکر ممدوح و ستایش شده نام میبریم و دیگری مکر در افعال شرّ میباشد و این همان مکر مذموم و نکوهش شده میباشد که در قرآن کریم از آن تعبیر به «مکر السّیّئ» میشود.
البتّه در قرآن واژگان دیگری نیز استعمال شده است که میتواند در تبیین واژة مکر تاثیرگذار باشد چرا که آنها قریب المعنی با واژة مکر هستند. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی سعی دارد کیفیّت استعمال واژة مکر در قرآن را مورد تحلیل قرار داده تا معانی کاربردی آن را تبیین نماید.
خلاصه ماشینی:
» (سیّاح،1419ق : 2/ 1935؛ جبران مسعود،1380 : 2/ 1652؛جُرّ،1387ش : 2/ 1954) برخی ضمن تقسیم مکر به دو نوع در معنای آن چنین آوردهاند: المکر: منصرف کردن کسی از آنچه قصدش میکند، با تدبیر و حیله: که دو نوع است: مکر محمود (پسندیده) که در جهت انجام کار زیبا و پسندیدهای است چنانچه در شریفه ای داریم: «وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماکِرينَ: و خدا بهترین مکرکنندگان است» (آل عمران، 54) و مکر مذموم (ناپسند) که در جهت انجام کار زشت و ناپسندیدی است مثل آیه «وَ لا يَحيقُ الْمَکْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ: و اثر سوء آن جز به خود او باز نمیگردد» (فاطر: 43)(راغب اصفهانی، 1386: 417 ؛ اللبنانی،1374: 5 / 247؛ الشرقی، 1366: 4 / 305) عدّهای گفتند: «مکر از انسان، حیله و تزویر و خدعه و پُلتیک (Politique واژه فرانسوی به معنی سیاست) و تقلّب است به اینکه ضرری وارد کند به نحوی که طرف متوجّه نشود و مکر شیطان، وسوسه و نقشه و نفخه و پلتیک و حبائل و خیل و رجل اوست و مکر الهی، بلا و عذاب است بنحوی که طرف مستشعر نباشد، به زبان فارسی غافلگیر شود.
(ابن منظور، 1426ق : 14/ 110) آنچه به تفصیل در خصوص معنا شناسی مکر بحث شده میتوان گفت که مکر به معانی ذیل مطرح شده است: 1- توطئه کردن و با حیله و نیرنگ آسیب رساندن (مکر انسانها نسبت به انسانها) 2- توطئه کردن، برای نابودی امری تلاش کردن (مکر انسانها نسبت به حق و آیات خدا) 3- نقشه و تدبیر بکار بردن، خنثی و بی اثر کردن مکر (مکر خدا نسبت به انسان) کاربرد قرآنی مکر «مادة «مکر» در قرآن کریم 43 بار بکار رفته است که بیشتر موارد درباره خداوند متعال مطرح شده است و چنانچه قبل تر هم در بحث لغوی مکر بیان شد، مادة «مکر» در ادبیّات عرب به معنی؛ «هر گونه چاره اندیشی» است.