چکیده:
روایات تاویلی، حجم قابلتوجهی از روایات تفسیری امامیه را به خود اختصاص داده است. این روایات به سبب دشواریهای مفهومی و ارتباط پیچیدهای که با ظاهر آیات دارند، در گذشته کمتر مورد تحلیل فراگیر نظری قرار گرفتهاند. اما در دوران معاصر شاهد تلاشهایی در این ارتباط از سوی علامه طباطبائی با طرح نظریه جری، و آیتالله معرفت با ارائه نظریه بطن هستیم. جواز توسعه مصداقی یا امکان تطبیق مفاهیم آیات بر مصادیق پوشیده و پسینی، خمیرمایة نظریة علامه است؛ و برابری بطن با مفاهیم کلی و مجرد از خصوصیات غیردخیل در هدف و مقصود آیات، بنمایه نظریة آیتالله معرفت است. بااینهمه، نمیتوان برخی انواع روایات تاویلی را با این دیدگاهها تحلیل و توجیه کرد، بلکه گرهگشایی از آنها، نیازمند ارائة نظریههای جدیدی در حوزة روششناسی تفسیر اهلبیت علیهم السلام است.
خلاصه ماشینی:
2ـ تعمیم و تطبیق بخش دیگری از روایات تأویلی، مصادیقی برای آیات خاص ارائه میکنند که ناشی از تعمیم مفهوم آیه است؛ ولی در عینحال، قرینهای خصوصی بر این تعمیم وجود ندارد، و نسبت دادن این مصادیق بهظاهر خاص آیه، سبب تأویلی دانستن روایت شده است.
3. الغای سیاق، تعمیم و تطبیق گاه دستهای از روایات تأویلی، مصادیقی برای ظاهر آیات خاص بیان کردهاند که آن مصادیق پس از نادیده گرفتن سیاق (و نزع آیه) و نگاه تعمیمی به بخش گسسته (منزوع)، بر مفهوم توسعهیافتة آیه قابل صدق هستند.
امام صادق( نیز با توجه به این مطلب و قابلیت قرآن برای انطباق بر مصادیق پسینی و پوشیده، دست به جری و تطبیق این آیه زده است.
بنابراین، معنای عام آیه آن است که افراد منکر معاد، پذیرای اوامر الهی نیستند و خواهان تغییر قوانین الهی بهنفع خود هستند؛ ازاینرو، کسانی همچون ابوسفیان و برخی دیگر، در برابر خلافت حضرت علی( بعد از پیامبر( همین موضع را داشتند؛ بنابراین، طبق این نقل، امام صادق( در تفسیر فراز «ائت بقرآن غیر هذا أو بدله» فرمود: «قالوا: أو بدل علیا(» (کلینی، 1407ق، ج 1، ص 419).
اما فارغ از این اختلافات تعبیری، دو نظریه دارای خاستگاه روایی مشترک هستند و نگاه نزدیکی به دلالت نص قرآنی و تطبیق بر مصادیق پسینی و نوظهور دارند؛ البته دیدگاه آیتالله معرفت را میتوان تلاشی برای شفافسازی معیار تطبیقات در روایات تأویلی ـ یا به تعبیر ایشان بطنی ـ دانست؛ یعنی از نظر ایشان ملاک تطبیق، مفهوم کلی و هدف آیه است که با نفی خصوصیات غیرموثر در هدف آیه به دست میآید.