چکیده:
حکیم حاج ملّا هادی سبزواری متخلّص به «اسرار»، فیلسوف بنام قرن 13 در سال 1212 هجری در سبزوار چشم به جهان گشود. او ازجمله حکیمانی است که در عصر خود مراتبی را در حکمت نظری و عملی کسب کرد. در شهود و عرفان به مرحلهای عالی دست یافت و در عالم عرفان و معرفت خوش درخشید. آثار فراوانی در فلسفه و حکمت تألیف و تصنیف کرده است و نیز دیوان شعری از خود به جای گذاشت که دربردارندة نکتههای ظریف و زیبای عرفانی، فلسفی، حکمت و وجد و شور و حال است. دیوان اشعار او تاکنون چند بار به چاپ رسیده، اما هیچیک با معیارهای علمی تصحیح انجام نشده است؛ درواقع در هیچیک از این چاپها، روش کار مشخص نیست و بر خواننده و پژوهشگر مبهم است که مصحّحان براساس کدام نسخه یا نسخ، کار تصحیح را انجام دادهاند؛ بعضی از این چاپها (همانند چاپ حسن امین) نیز کاملاً ذوقی است. نگارندگان در این مقاله که تصحیح را بر مبنای نسخة اساس انجام دادهاند، برآناند تا مطابق سه دستنویس ـ یکی از آنها نسخهای نویافته است ـ چاپهای دیوان را بررسی کنند و نواقص و نارساییهای هرکدام را نشان دهند. نویسندگان میکوشند تا اثبات کنند آنچه تاکنون با نام تصحیح دیوان حاج ملّا هادی سبزواری چاپ شده است، درخور اعتماد نیست؛ زیرا اشکالات فراوانی دارد که در متن به آن اشاره میشود؛ درنتیجه لزوم تصحیح دوبارة دیوان گریزناپذیر است. بدیهی است با تصحیح و چاپ دوبارة این اثر، متنی منقّح و نزدیک به متن منظور شاعر، در اختیار خوانندگان و پژوهشگران قرار خواهد گرفت.
خلاصه ماشینی:
ازجمله ایرادهای مشترک در همة آنها به نکات زیر میتوان اشاره کرد: الف) شیوة تصحیح در این چاپها نامشخص است؛ ب) در هیچکدام، از نسخه یا نسخهبدلهایی که مصحّح براساس آن، کار تصحیح را انجام داده، نامی برده نشده است و بر خواننده و پژوهشگر مبهم است که ضبط اشعار بر چه اساس و کدامین معیار صورت گرفته است؛ ج) غلطهای تایپی و ضبط نادرست واژه یا واژگان، خوانش شعر و درک آن را دشوار و نامفهوم کرده است؛ د) تعلیقات و فهرستها جامع و کامل نیست و در سه چاپ، اصلاً تعلیقی وجود ندارد تا خواننده از آنها استفاده کند؛ ﻫ ) جاافتادگی در واژه و بیت یا ابیات و حتی اشعار نکتة دیگر است.
در دو بیت پیشین شاعر چنین آورده است: وه چه عقدالنظری نینی سرّ السِر است; ; جز یکی نیست چسان ما و منی ساختهاند (همان) بیت منظور در چاپهای مدرّسی و کرمی، همان ضبط چاپ داییجواد است؛ اما در چاپ امین چنین آمده است: ملک حسن چو بنشست بر اورنگ جلال; ; بنگر برهمنان زو وثنی ساختهاند (سبزواری، 1380: 294) - جهان معنوی دل را امیر است; ; ز فرّ عشق باشد افسرِ دل (80) ; ; ; ; در چاپ داییجواد، «جهان معنوی» امیر و پادشاهِ بر «دل» است؛ حال آنکه با توجه به مصرع دوم، «دل» پادشاه است؛ زیرا «از فرّ عشق» «افسری» بر سر دارد.
- آنموذجى که هفت کست در وى اندر است; ; خود آن کسى که حرف خودى را نمود حک (82) ; ; در نسخة گ چنین آمده است: آنموذجى که هفت کُتب در وى اندر است; ; خوانْد آن کسى که حرف خودى را نمود حک (80) ; ; این ضبط در چاپ ِمدرّسی و به تبع آن در دیگر چاپهای دیوان اسرار به همین صورت، معنای بیت را آشفته کرده است.