چکیده:
غالبا متون برجسته ادبی علاوه بر زیبایی و خیالانگیزی، اثرگذار هستند. یکی از عوامل اثرگذاری و بلاغت کلام در این متون، چندبعدی بودن معنای متن و تاویلپذیری آن است. در غزلیات حافظ، ابیات بسیاری دیده میشود که چندوجهی هستند و ظرفیت تاویلپذیری به دو یا چند معنای متمایز را دارند. در این مقاله، به روش توصیفیـ تحلیلی به این مسئله پرداخته میشود که حافظ با چه ابزارها، شگردها و تمهیداتی، سخنش را ذووجوه، چندمعنا و سرانجام، اثرگذار کردهاست و آیا استفاده حافظ از این تمهیدات، آگاهانه و تعمدی بودهاست! نتیجه بررسیها نشان داد که برخی از شگردهای حافظ در ایجاد ظرفیتهای معنایی و زایندگی متن، عبارتند از: استفاده از کلمات چندمعنایی، استفاده از کنایهها در بسترهای تازة معنایی، شناور بودن معناهای مختلف در بافت کلّی کلام به سبب ساختارهای خاص نحوی، تعلیق معنا به دلیل دو یا چندوجهی بودن مرجع ضمیرها، امکان تبدیل ترکیبهای اضافی و استفاده همزمان از ظرفیتهای مختلف یاهای وحدت، نکره و مصدری. دیگر اینکه استفاده مکرر حافظ از این شگردها در ابیات متعدد، بیانگر تعمّد او در این کار و آگاهانه و هدفمند بودن حضور این تمهیدات در شعر وی است.
خلاصه ماشینی:
اما به اجمال میتوان گفت که تلاش عمدة خاقانی صرف تناسب آفرینـی بین الفاظ میشود و در شعر او، ایـن تناسـب سـازی، معمـولا بـه بعـد معنـایی زبـان تسـری نمییابـد و در سـطح آن متوقـف مـی شـود، امـا حـافظ بـه دلیـل بسـامد بـالای اسـتفاده از ظرفیت های مختلف چندمعنایی کـردن مـتن ، بـه سـبک و شـیوه ای منحصـربه فـرد دسـت یافته است ، به طوری که هم زمان ، دریچه هایی در دو بعد شکلی و معنایی زبان می گشاید و ساختاری خوشه مانند و چندبعدی از تداعیهای مختلف میآفریند که از آن به خوشه های تداعی گر یاد کرده اند: «منظور از خوشه های تداعی گر، کلمه یا کلماتی است که کاربرد آن ها کلمه یا کلمات دیگری را با خود میآورد و یا معنا و مفهوم کلمه یا کلمـات دیگـری را تداعی و احضار میکند.
در کتاب های زیر نیز ضمن توضیح ابیـات ، بـه معناهـای مختلـف آن هـا اشاره شده است : بهاءالدین خرمشاهی در کتاب حافظ نامـه (١٣٨٧)، تقـی پورنامـداریان در کتاب گمشدة لب دریا (١٣٨٢)، محمدرضـا برزگـر خـالقی در کتـاب شـاخ نبـات حـافظ (١٣٨٤)، حسن انوری در کتاب صـدای سـخن عشـق (١٣٨٩)، سـید محمـد راسـتگوفر در مقاله ای با عنـوان «مهندسـی سـخن در سـروده هـای حـافظ » (١٣٨٣)، حسـین آقاحسـینی و فاطمه جمالی در مقالـۀ «فراتـر از ایهـام » (١٣٨٤)، علـی حیـدری در مقالـۀ «ایهـام در شـعر حافظ » (١٣٨٥)، احمد شوقی نـوبر در مقالـۀ «دو ایهـام نویافتـه در حـافظ » (١٣٨٨)، حمیـد طاهری در مقالۀ «رویکردی به ایهام در غزلیات حافظ » (١٣٨٩)، احمد غنـیپـور و سـودابه رضازاده در مقالـۀ «بررسـی و مقایسـۀ ایهـام و گونـه هـای آن در اشـعار خاقـانی و حـافظ » (١٣٩٢) و...