چکیده:
جاودانگی شاهنامه مرهون بازنمایی «من عاطفی» از نوع فردیتهایی عالیست که در پیوند با اساطیر در نظام معنایی سترگ و رازآلود توصیف شدهاست. من عاطفی نشان از هویت هر فردست. من عاطفی در سوگ بیشتر بازنمایی میشود؛ زیرا عواطف بجوشآمده در مراثی، محل مناسبی برای ارزیابی من بازتابیافته در آنست. موضوع مقاله حاضر، بررسی بازتاب من عاطفی در مرثیههای شاهنامه فردوسیست. پس از تبیین چهارچوب پژوهش و مشخص ساختن انواع من عاطفی ـ که براساس علم روانشناسی بسه صورت «من محدود بشری»، «من اجتماعی»، «من متعالی» نمود مییابد ـ مرثیههای مندرج در شاهنامه بصورت موردی تحلیل شدهاست. حاصل آنکه در شاهنامه، سوگواری مردان بیشتر از سوگواریهای زنان بازتاب یافتهاست. فردوسی شاهنامه را سرشار از اخلاق و معنویت سروده و چنینست که من عاطفی متعالی در شاهنامه، بویژه در کنشهای رفتاری رستم و سیاوش و فریدون و گاهی رودابه، دیده میشود. عموما تورانیان سه واکنش «خشم و نفرت»، «گناه و نومیدی»، «انکار و دریغ» را در سوگ عزیزان خود نشان دادهاند که بازتاب من محدود آنانست؛ در مراثی ایرانیان، «من اجتماعی» و «من متعالی» بیشتر بازنمایی شدهاست. همسویی منهای بازتابشده با شخصیتهای شاهنامه، نشان از موفقیت فردوسی در داستانپردازی و حقیقتپذیری دارد.
خلاصه ماشینی:
چون این نوع شعر بشدت تحت تأثیر احساسات شاعر قرار دارد، آنرا یکی از انواع شـعر غنایی دانسـته و در تعریف آن گفته اند: «رثا در لغت بمعنی گریستن بر مرده و ذکر نیکوییهای اوسـت و رثائیه ، قصـیده یا چکامه و بطورکلی شـعریسـت که در سـوگ مرده سروده میشود؛ مرده ایکه ممکنست از بزرگان قوم و شهر و دیاری باشد یا از عزیزان و کسان و خویشاوندان شاعر و یا از پیشوایان دین و ائمۀ اطهار» (سـوگ سرودهای عاشورایی در ادب فارسی، رستگارفسایی، ص ١٧٢)؛ و نیز نوعی شـعرست که در «یاد مرده و ذکر محاسن او و تأسف از مرگ وی سروده میشود، خصوصا اشعاریکه در ذکر مصـائب و شـرح شـهادت پیشـوایان دین و شـهیدان کربلاست که گاه بصورت شعر منظوم خوانده میشود» (نگرشی به مرثیه در ایران ، افسریکرمانی، ص ١٥).
نوع سـوگواری رسـتم در سـوگ سـیاوش ، رودابه در سوگ رستم ، فریدون در سوگ ایرج ، نشان از من متعالی آنان دارد؛ زیرا شـخصیتهای مذکور، در سوگ عزیزانشان ، واکنش «خشم و نفرت » و «گناه و نومیدی » و «انکار و دریغ » را که جزو من محدود بشــری اســت ، کنترل کرده و بر خویشــتن تســلط یافته و واکنشــهایی متعالی و برتر نشــان داده اند که با پا گذاشــتن بر منیت و دعا و مناجات بدرگاه الهی و توجه بیشتر بعالم ملکوت و گذر از عالم ملک ، بازنمایی شده است .