چکیده:
اتان کلبرگ، خاورشناس معاصر، شیعهپژوه و نویسنده بنام اسرائیلی است. وی مقالهای درباره کاربرد اصطلاح «رافضه» در میان شیعیان امامیه دارد که در سال 1979 منتشر شد. همچنین، مدخل «رافضه» در دائرةالمعارف اسلام را نیز نگاشته است. در مقاله نخست، وی عنوان «رافضه» را میکاود و با رویکردی تاریخیروایی سیر تطور معنایی و تاریخی این اصطلاح را در روایات شیعی بررسی میکند و تحلیلی از این مفهوم به دست میدهد. وی با جستوجوی رد پای واژه «رافضه» در قرآن کریم و نیز کتابهای تورات و انجیل میکوشد نحوه بهکارگیری کتابهای اسرائیلی در روایات شیعی را بکاود. البته در پژوهش نخست وی، کم و کاستیهایی دیده میشود که برخی را در مقاله دوم مرتفع میکند. مقاله دوم، از لحاظ شیوه و روش پژوهش مشابه مقاله نخست است اما مطالب پیشین را بسط میدهد و دیگر احتمالات پیدایش عنوان «رافضه» را در کنار قیام زید میکاود. همچنین، چند روایت از اهل سنت و زیدیه در بهکارگیری این عنوان میافزاید. مصادیق رافضه، فرقههای گوناگون آن، جغرافیای رافضه، حضور روافض در شهرهای مختلف اسلامی، بزرگان رافضه و اعتقادات آنها از دیگر مباحث مطرحشده در این مقاله است که از خلال آنها سیر بهکارگیری این اصطلاح را تا عصر حاضر پی میجوید. البته وی دیدگاههای ناصوابی راجع به شیعه امامیه مطرح میکند که توضیحات لازم در خصوص آنها و نقد برخی، در پاورقی ذکر شده است. در پایان نیز، هر دو مقاله کلبرگ از لحاظ روشی نقد شده است.
خلاصه ماشینی:
: طوسی، 1963: 206؛ ذهبی، 1956: 1/154؛ موسوی، 1963: 99-101؛ (Brockelmann & Pellat, “al-Amash” از جعفر صادق نقل کرده که «رافضه» لقب منفی بوده و مخالفان شیعه این لقب را به آنها دادهاند.
اگر آنطور که محتمل به نظر میرسد این عنوان در قیام زید پدید آمده باشد، بنابراین باقر (که پنج یا هشت سال قبل از قیام او فوت کرده) نمیتواند آن عنوان را شناخته باشد، و سخنان منسوب به او درباره رافضه میبایست برای دوره متأخرتری باشد.
به همان دلیل کاملاً گویا است که جعفر صادق، که در حدود 25 سال پس از عموی خود زید فوت کرده است، قبلاً با این اصطلاح آشنا بوده؛ بنابراین، سخنان منسوب به وی در جانبداری از رافضه ممکن است ناشی از او باشد.
بنا به نقل دیگری گفته شده اصطلاح «رافضه» یادآور رهاکردن زید (ابوالحسین طبری، 1421: 277؛ ابوتمام نیشابوری، 1998: 121)، یا رهایی دو خلیفه نخست (اشعری، بیتا: 16؛ ابنعبدربه، 1404: 2/245؛ مقدسی، 1411: 38) یا هر دوی آنها است.
در حالی که درباره یکی از پیروانش به عنوان قاضی و محدث کوفی حفص بن غیاث نخعی (متوفای 194 ق/809-810 م) گفته شده که وی ادعای رافضیان به بیاثربودن طلاق سهباره زن در یک جلسه را که میتوان آن را نادیده گرفت، انکار کرده و حکم به جدایی همیشگی زوجین داده است؛ بدینگونه رافضه با این حکم خویش همچنان خود را متأهل میدانستند (وکیع، 1366-1369: 3/185 و 188؛ [بغدادی]، بیتا: 8/194-193).