چکیده:
کتب معروف به مزارات از منابع بسیار ارزشمند تاریخ محلی آذربایجان بهویژه تبریز به شمار میروند که بر محور مقابر مشایخ صوفیه نوشته شدهاند. این منابع حاوی اطلاعات مهمی از وضعیت شهر میباشند.تبریز در خلال دوره ایلخانی به یکی از مراکز مهم جریان تصوف تبدیل شد و مدفن عرفا و مشایخ تا مدتها موردتوجه وابستگان این طریقتها بوده است. در پی پیروزی صفویان بهمرور قرائت رسمی از تشیع جایگزین تشیع صوفیانه شد و موجبات افول تصوف را فراهم کرد. علل و عواملی همچون مخالفت با اندیشههای صوفیه، تخریب تدریجی مزارات به علت دشمنی و بلایای طبیعی موجب توجه و نگارش کتب مزارات تبریز شد. این کتابها بهعنوان تنها منابع مکتوب حاوی اطلاعات از وضعیتاجتماعی، فرهنگی و ساختار شهر حائز اهمیت بسیاری میباشند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی تلاش دارد علل و مؤلفههای تأثیرگذار برنگارش کتب مزارات را موردمطالعه قرار داده پاسخی به سؤال اصلی بیابد: عوامل و زمینههای مؤثر بر تکوین و تداوم مزار نویسی شهر تبریز از میانه دوره صفویه تا اواسط عهد قاجار کدماند؟ به نظر میرسد اهتمام به نگارش چنین منابعی در تبریز عمدتاً نتیجه تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و افول طریقتهای صوفیانه بوده است.
During the Ilkhani era, Tabriz became one of the major centers of the Sufism trend, and the graves of Mystics Sheikhs (Muftis) had been paid a significant attention for ages by the followers of these traditions. Following the triumph of the Safavids, an official paraphrase of Shia Islam was expanded and led to the decline of Sufism. Causes and factors such as opposing with the thoughts of Sofia, customs and rituals, gradual degradation of graves due to hostility, and natural disasters contributed the tombs in Tabriz to be drawn more attention as well as to be started writing books about them. These books as the only written sources involving the related information regarding the city's status are very important.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش دارد علل و مؤلفههای تأثیرگذار در نگارش کتب مزارات را مطالعه کند و پاسخی به سؤال اصلی بیابد: عوامل و زمینههای مؤثر در تکوین و تداوم مزارنویسی شهر تبریز از میانة دورة صفویه تا میانة دورة قاجار کدماند؟ بهنظر میرسد اهتمام به نگارش چنین منابعی در تبریز عمدتاً نتیجة تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و افول طریقتهای صوفیانه بوده است.
نقد و بررسی تاریخنگاری محلی ایران از سال 656 تا 1135ق/1258 تا 1722م از دیگر پژوهشهای ارزشمندی است که نویسنده در فصل پنجم رسالة خود آثار مزارنویسی و ویژگیهای آنها را بررسی کرده است (زینلی 1391: 136- 155) که دو اثر در ارتباط با تبریز عهد صفوی را نیز شامل میشود که در قالب مقاله چاپ شده است (همان: 152- 155).
جستار حاضر تلاش دارد علاوهبر معرفی منابع مزاریه و ویژگی آنها، علل و زمینههای توجه بدان را در تبریز دورة صفوی و قاجار با روش توصیفی ـ تحلیلی و رویکرد تاریخی با تکیه بر مطالعات کتابخانهای تبیین کند و پاسخی برای سؤال زیر بیابد: ـ عوامل و زمینههای مؤثر در تکوین و تداوم مزارنویسی شهر تبریز از دورة صفویه تا اواسط دورة قاجار کدماند؟ بهنظر میرسد علل و مؤلفههای چندی در قالب تغییرات اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی بهویژه افول طریقتهای صوفیانه بهنفع قرائت رسمی از تشیع بر رویکرد نویسندگان در تدوین این کتب اثرگذار بوده و سایر مؤلفهها بهنوعی به این متغیر ثابت وابسته است.