چکیده:
در سال 1995 میلادی فرانسوا هارتوگ مورخ فرانسوی دو انگارۀ «نظام تاریخیت» و «اکنونگرایی» را به مجموعهواژگان تاریخ و جامعهشناسی افزود. به باور او، با نابودی بلوکهای شرق و غرب که به شکل نمادین در سقوط دیوار برلین (1989) تجلی کرد، جوامع بشریْ آرمانگراییِ آیندهگرا را پشت سر گذاشتند و وارد نظام اکنونگرا شدند. برای فرهنگ ایرانی، واژۀ اکنونگرایی، جدا از دلالت تاریخی و جامعهشناختی مورد نظر هارتوگ، طنینی «خیامی» دارد و آموزههایی چون شادخواری و اغتنام دم را به یاد میآورد. این مشاهدۀ ساده زمینه را برای نوعی «معرفتشناسی تطبیقی» فراهم میکند که هدف آن پرده برداشتن از انواع عقلانیت حاکم بر صورتهای اروپاییِ اکنونگرایی و صورت خیامی/ ایرانیِ این گرایش است. اگر رفتارهای افراد و جوامع مختلف در دنیای اکنونگرا تابع همین انواع عقلانیت باشند، هر پرسشی در خصوص عقلانیت اکنونگرا به شکل طبیعی بر «مرام» اکنونگرا نیز فرود میآید.
خلاصه ماشینی:
براي بحث حاضر، اين ديدگاه خاصه از آن رو مهم است که پيش فرض سلسله مراتب عقل را پشت سر ميگذارد و با تعويق رويکرد ارزش مدار به صورت هاي اکنون گرايي، مجال تحليلي کمابيش درون مان (immanent) از جنس عقلانيت آن ها را فراهم ميکند.
٣- صورت هاي اکنون گرايي در اولين مرحله از دسته بندي، چهار نوع اکنون گرايي بر اساس مدلول خام ، بيروني و ظاهري خود از هم متمايز ميشوند: نخست اکنون گرايي به مثابۀ نوعي رابطه با زمـان يا به تعبير فرانسوا هارتوگ نوعي «نظام تاريخيت » (́gime d’historicitere) که از نظام هاي گذشته گرا و آينده گرا فاصله ميگيرد؛ دوم اکنون گرايي به منزلۀ رابطه اي «مسئله شناختي» با دنيا: اين رابطه خصلتي فلسفي و پرسش گر دارد و راه سازگاري با دنياي مسئله وار کنوني را در تبيين و دسته بندي مسائل روز ميجويد؛ سوم اکنون گرايي به عنوان رابطه اي فعال با جامعه : به موجب اين رابطه ، شهروندان در شرايط اضطراري، فارغ از اقدامات متأخر نهادهاي اداري، ابتکار عمل را خود به دست ميگيرند و به حل مشکل اجتماعي و عبور از بحران اقدام ميکنند؛ چهارم اکنون گرايي خيامي، اساسا به مثابۀ نوعي رابطه با روان بشر: رابطه اي ناظر به تشکيل هسته هاي مقاومت فردي و رواني در برابر جبر زمان و جور زمانه .
اما اصرار او بر ثبات فکري خيام همچنين اين تصور را پديد ميآورد که صاحب رباعيات ، از جواني تا پيري، پيوسته ميان پرسش گري فلسفي و اکنون گرايي فلسفه گريز نوسان کرده است .