چکیده:
ادبیات تعلیمی سابقۀ طولانیمدت در ادبیات ایران دارد. هدف از نگارش آثار تعلیمی، آموزش و تعلیم مسائل و نکات اخلاقی برای ارتقای اخلاق مخاطب است. قابوسنامه اثر عنصرالمعالی و سیاستنامه نوشتۀ خواجه نظامالملک طوسی، که هر دو مربوط به قرن پنجم هجریاند، جزء ادبیات تعلیمی به شمار میروند. این مقاله با شیوۀ توصیفی و تحلیلی سعی دارد با رویکردی مقایسهای، آموزههای تعلیمی این دو متن را در دو زمینۀ آموزههای مربوط به سیاست و کشورداری و اخلاق فردی بررسی کرده و به این پرسش پاسخ دهد که آیا بین این آموزهها در دو متن یادشده تفاوتی میتوان قائل شد. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته که در قابوسنامه بیشتر به آموزههای اخلاق فردی تأکید شده؛ ضمن آنکه از آموزههای مربوط به سیاست و کشورداری غفلت نشده است. در مقابل در سیاستنامه بیشتر در جهت هدف نویسنده و موضوع اثر بر آموزههای مربوط به سیاست و کشورداری، تأکید بیشتری صورت گرفته است.
خلاصه ماشینی:
ابتـدا بايد نکته اي را مشخص کنيم و آن اينکه منظور از ادبيات تعليمي در مقالۀ حاضر منحصراً آثاري است که براي پند و اندرز و تعليم حقايق زندگي و مسائل مربوط به ساختار نظـام سياسي و اجتماعي نوشته شده اند؛ مانند دو متن ادبي قابوس نامه و سياست نامه که در اين مقاله بررسي خواهد شد.
پس از ايضاح اين نکته ، آنچه بايد به آن توجه داشـت ايـن اسـت کـه آثاري چون قابوس نامه و سياست نامه «بـا نظـام سياسـي (اسـتبداد) و سـاختار اجتمـاعي (ساختار سلسله مراتبي) ايرانيان ارتباط تنگاتنگي دارند» (عليمددي، ١٣٩٤: ١١٢).
سياست نامه اثر خواجه نظام الملک طوسي نيز از متـوني اسـت کـه بـه حـوزة ادبيـات تعليمي تعلق دارد.
) متمرکز شـده و کتـاب قابوس نامه بيشتر بر حکمت عملي و آموزه هايي که فرد بايـد در زنـدگي در تـدبير امـور خويش به کار ببندد و به همين دليل است که گسترة توصيه هـاي اخلاقـي و آمـوزه هـاي تعليمي عنصرالمعالي در کتابش نسبت به کتاب خواجه نظام الملک بيشتر اسـت .
از سـوي ديگر ميتوان گفت که آموزه هاي تعليمي عنصرالمعالي آيين پادشاهي را نيـز در بـر دارد؛ اما به اندازة نظام الملک که در سراسر کتاب خود مجال و فرصت کافي براي پـرداختن بـه اين موضوع را داشته از جامعيت کافي برخوردار نيست .
سياست نامه نيز متني مربـوط بـه همـين قـرن اسـت کـه در آن نظام الملک بيشتر با توجه به هدف و قصدش از نگاشتن کتاب و موضوع آن ، بر سياسـت مدن و نحوة ادارة مملکت تأکيد دارد.