چکیده:
تلعب الکتب المدرسیّة دوراً بارزاً فی تحقّق عملیّة التنشئة الاجتماعیّة لدی الطلبة لأنّهم یتعرّضون لما فیها من کلمات وصور ورسوم علی مدی سنوات غیر قلیلة بحیاتهم الدراسیة. یتمّ تدریس کتب العربیة بالثانویات الإیرانیة حالیاً فی کافّة أصقاع البلاد بما فیها من أعراق وقومیّات یختلف بعضها عن بعض. فقضیّة کیفیّة تمثّل الهویّة الوطنیة بهذه الکتب علی وجه العموم والهویّة الإیرانیة تحدیداً من القضایا التی تتطلّب إمعان الباحثین والمعنیّین بشؤون التربیة والتعلیم. بناءً علی ذلک تستعرض هذه الدراسة ملامح الهویّة الإیرانیة المتجلّیة فی طیّات کتب العربیة الثلاثة للمرحلة الثانویة الأولی ترکیزاً علی أسلوب تحلیل المحتوی. فتمّ تحدید خمسة عناصر أو مکوّنات للهویّة الإیرانیة فی ضوء ما صرّح بها فی بعض الوثائق المرجعیة للجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة وهی: «المدن والأماکن الواقعة فی جغرافیا إیران»، و «الأعراف والطقوس الإیرانیّة»، و «الشخصیّات والمفاخر الوطنیّة الإیرانیّة»، و «الرموز الوطنیّة»، و «القومیّات الإیرانیّة» وبالتّالی تمّ استخراج العناصر المتمثّلة بکلّ من الکتب الثلاثة فی ثنایا النصوص من کلمات وصور ورسوم باعتبارها وحدات التحلیل فی الدراسة وذلک من خلال تصنیفها ضمن الجداول المخصّصة لها. تکشف النتائج أنّ هذه العناصر لم تتوزّع علی نحو متجانس بحیث لم تکن عناصر من الهویّة الإیرانیة فی موضع الاهتمام نحو الأعراف والطقوس والقومیّات الإیرانیة بالقیاس إلی غیرها وهذا ممّا لا ینسجم مع بعض الموادّ المندرجة بالدستور الإیرانی وأهداف وثیقة «برنامج التحوّل الأساسی» و «البرنامج الدرسی الوطنی» لوزارة التربیة والتعلیم الإیرانی.
کتابهای درسی نقش بارزی در شکلگیری فرایند جامعهپذیری دانشاموزان ایفا میکنند؛ زیرا دانشاموزان در طول سالهای زیادی از زندگی تحصیلی خود، همواره با واژگان، تصاویر و شکلهای موجود در این کتابها سر و کار دارند. در حال حاضر، کتابهای درس عربی پایه متوسطه اول در همه نقاط ایران با نژادها و قومیتهای مختلف، تدریس میشود. موضوع چگونگی نمود هویت ملی به طور کلی و هویت ایرانی به طور ویژه در این کتابها، از جمله موضوعاتی است که توجه پژوهشگران و دستاندرکاران امور اموزش و پرورش را میطلبد. از این رو، این جستار با استفاده از روش تحلیل محتوا عناصر نمودیافته از هویت ایرانی در سه کتاب عربی متوسطه اول را مورد بررسی قرار دادهاست. بدین شکل که براساس انچه در اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران بدان تصریح شده، پس از مشخص کردن پنج عنصر تشکیل دهنده هویت ایرانی، یعنی «شهرها و اماکن جغرافیایی ایران»، «اداب و رسوم ایرانی»، «شخصیتها و مفاخر ملی ایران»، «نمادهای ملی» و «قومیتهای ایرانی»، این عناصر از کتابهای مورد بررسی، در لابهلای واژگان، متن و تصاویر به عنوان واحدهای تحلیل، استخراج و هر کدام در جداول مخصوص به خود دستهبندی شدهاست. برایند حاصل از این پژوهش نشان میدهد که پراکندگی این عناصر در کتابها به صورت همگن نیست و به برخی از عناصر هویت ایرانی از جمله اداب و رسوم و قومیتهای ایرانی نسبت به دیگر عناصر اهمیت کمتری داده شدهاست. این نتایج با انچه در برخی اصول مندرج در قانون اساسی و اهداف سند برنامه تحول بنیادین اموزش و پرورش و برنامه درسی ملی ذکر شده، همخوانی ندارد.