چکیده:
دو استان خوزستان و ایلام به واسطه موقعیت جغرافیایی خود همواره درطول تاریخ موردتوجه تمامی حکومت های مستقر و حاکم در ایران بودند. این توجه منحصر به یک یا دو دولت نبود و این اقبال درطول تاریخ حتی پیش از تاریخ به واسطه موقعیت جغرافیایی مناسب و همجواری با بین النهرین ادامه داشت. در برخی از دوره ها بنا به دلایل سیاسی، مذهبی، قومی و... مقر قدرت در بخش خارج از جنوب غرب فلات ایران متمرکز بود. حکومت هایی چون هخامنشی و ساسانی از آنجمله هستند. دولت ساسانی با بیش از ۴ قرن حکمرانی در گستره ای عظیم در آسیای غربی، همواره توجه ویژه ای به خاک پارس داشت. شهرهای معتبر این دوره چون استخر، گور و شاپور خوره در این حوزه جغرافیایی احداث شدند. شمار قابل توجه نقوش برجسته، بناهای معماری عام المنفعه، آتشکده ها (چهارتاقی ها)، گواه بر این جایگاه استثنایی سرزمین پارس است. اما با تمامی این دلایل، جنوب غرب، مشخصا خوزستان و ایلام، همچنان در کانون توجه دولتمردان ساسانی بود. در این پژوهش با استناد به متون و منابع مکتوب تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه های (تالیف شده در فاصله قرن های سوم تا نهم ه.ق.) و بناهای چهارتاقی و آتشکده های متعدد و قابل توجه در این نواحی این اهمیت و توجه موردبررسی قرار گرفت. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی و توصیفی است. با بررسی متون و مدارک باستان شناختی (چهارتاقی ها) و مطالعه در خط سیر ساخت چهارتاقی از جنوب به شمال در کرانه مرزی بین النهرین باستان، و اشاره غالب متون تاریخی به وجود آتشکده های متعدد در این نواحی، می توان به این نتیجه رسید که این بخش از خاک ایران اهمیتی برابر با پارس در حکومت ساسانی داشته، و این مناطق نیاز به بررسی و کاوش های بیشتر در حوزه دولت ساسانی دارد.
خلاصه ماشینی:
با بررسی متون و مدارک باستانشناختی (چهارتاقیها) و مطالعه در خط سیر ساخت چهارتاقی از جنوب به شمال در کرانۀ مرزی بین النهرین باستان، و اشارۀ غالب متون تاریخی به وجود آتشکدههای متعدد در این نواحی، میتوان به این نتیجه رسید که این بخش از خاک ایران اهمیتی برابر با پارس در حکومت ساسانی داشته، و این مناطق نیاز به بررسی و کاوشهای بیشتر در حوزۀ دولت ساسانی دارد.
پرسشهای پژوهش: چرا حکمرانان ساسانی با وجود تعلق قومی و نژادی به مرکز خاک ایران همچنان توجه راهبردی به کرانههای غربی و جنوبغربی داشتند؟ مرزهای غربی و جنوبغربی ایران چه اهمیتی برای دولت ساسانی داشته؟ و با چه مدارک باستانشناختی و تاریخی میتوان این اهمیت و توجه را اثبات کرد؟ روش پژوهش: روش پژوهش در این مقاله تاریخی، با تحلیل محتوای متون و منابع تاریخی و مدارک باستانشناختی، مشخصاً بنای چهارتاقی موجود از شمال ایلام تا جنوب خوزستان است.
همچنین درخصوص جغرافیای تاریخی این دو منطقه اشاراتی در منابع جغرافیایی کهن شده است (اصطخری، 1373؛ مقدسی، 1385؛ مستوفی، 1381؛ یاقوت، 1380؛ قزوینی، 1371؛ یعقوبی، 1381؛ حافظابرو، 1378 و حدودالعالم، 1383).
به این نواحی در متون تاریخی نیز پرداخته شده است، از معتبرترین منابع میتوان از «طبری» (1375) نامبرد که به تفصیل از حوادث خوزستان یاد کرده است.
ضمناً بهواسطۀ همجواری ایلام با جنوب کرمانشاه بهخصوص مناطقی چون اسلامآباد، طی سالهای اخیر حفریات گستردهای در حوزۀ مطالعات ساسانی صورتگرفته است؛ تعدادی از این پژوهشها مربوط به چهارتاقی و بناهای مذهبی ساسانی است (محمدیفر، 1390؛ رضوانی، 1385؛ مرادی، 1388).