چکیده:
گمرکات از مهمترین منابع مالی و اقتصادی هر حکومت است. بیشترین عرصه فعالیت گمرکات، تبادل کالا بین مناطق مختلف و تأمین امنیت راهها برای تجار و بازرگانان بوده است. این وضعیت در دوره قاجار نیز بیشازپیش در مراکزی که دارای گمرک بودند نمود داشت. یکی از اصلیترین این مراکز در مرزهای غربی کشور، دفتر گمرک ولایت کرمانشاه بود. اما با وقوع جنگ جهانی اول موقعیت اداره گمرکات ولایاتی که از پیامدهای جنگ درامان نماندند بهشدت آسیب دید. گمرکات کرمانشاه نیز بهواسطه هرجومرج ناشی از اشغال نظامی، به مخاطره افتاد و متحمل خسارات و زیانهای سنگینی گردید. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل پیامدهای جنگ جهانی اول بر گمرکات ولایت کرمانشاه است. روش پژوهش بهشیوة سند پژوهی و با رویکرد توصیفی تحلیلی با تکیهبر منابع اسنادی و کتابخانهای است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که امور گمرکات در کرمانشاه از اوایل دوره قاجار سیر ترقی و پیشرفت داشته است؛ اما از جنگ جهانی اول وقفهای در این روند به وجود آمد. رکود ناشی از جنگ نیز فقط محدود به گمرکات کرمانشاه نبوده بلکه دیگر دفاتر گمرکی در ولایات تابعه را هم درگیر نموده است. افزونبراین، فرازوفرود فعالیت گمرکات بر اوضاع اقتصادی تأثیرگذار بوده است.
خلاصه ماشینی:
مورگان شوستر آمریکایی که برای اصلاح وضع گمرک و مالیه در سال ١٩١١ به ایران آمده و با کارشکنیهای بلژیکیها مواجه میشود، درباره نوز که به ریاست کل گمرکات ایران رسید و با فشار وکلای مجلس دوره اول از خدمت عزل شد و نیز معاون وی مرنارد که به ریاست گمرک رسید و در زمان حضور مورگان همچنان در این سمت بود، به درشتی سخن گفته و عملکرد آنان را مورد انتقاد قرار داده است (شوستر، ١٣٦٨: ٧٧- ٨٠، ١١٣، ١٢٤- ١٢٧).
نویسندگان ایرانی نیز شیوه کار بلژیکیها را نادرست ارزیابی کرده و با توصیف فعالیت های آنان که تلاش برای دست اندازی بر امور مالی و گمرکی و خزانه داری کل کشور بوده ، قراردادهایی را که برای دریافت قرضه با روس ها منعقد کردند موجب سلب استقلال گمرکی ایران دانسته که به اقتصاد کشور صدمات زیادی وارد نمود و یکی از بهترین و مهم ترین منابع عایدات ایران را بیهوده کرد (مستوفی، ١٣٧١: ٢/ ٣٦١- ٣٦٨؛ صفینیا، بیتا: ٢٣٧؛ محبوبی، ٢٥٣٧: ٢/ ٢٩٦؛ اسناد اختناق ایران ، بیتا: ٩).
رئیس ایالتی کرمانشاه ، در گزارشی به ادارة مالیه اشاره می کند میزان خسارات وارده به دولت در حملۀ روس ها و عثمانی به گمرک بالغ بر پانصدوشصت وشش قران و پنج هزار و پانصد دینار بوده است (ساکما، همان ).
در این گزارش آن چه از ادارة حفظ الصحه نیز نیروهای عثمانی مصرف کرده بودند معادل ١٥- ١٧٩ قران بوده است (ساکما، همان ) یکی دیگر از مشکلات به وجود آمده در گمرک قصرشیرین ، اشغال دفتر گمرکاین شهر بود.