چکیده:
واژه «قلب» در علوم مختلف دارای تعریفی خاص است. در دهه اخیر، رشته «نوروکاردیالوژی»[1] در طب، ارتباط مغز و قلب صنوبری را کشف کرده است. تحقیقات در این زمینه نشان میدهد که قلب علاوه بر «کارکرد تلمبهای»، دارای «کارکرد تعقلی» یعنی یک «مغز» نیز هست که دریافت اطلاعات، یادگیری و تصمیمگیری را جدا از «مخ» انجام میدهد که «مغز قلب» نامیده شد. آیه 46 سوره حج «لهم قلوب یعقلون بها ...القلوب الّتی فی الصّدور»، مهمترین آیهای است که به «کارکرد تعقلی قلب صنوبری» تصریح میکند. در تفسیر «کارکرد قلب صنوبری» در آیه فوق دو دیدگاه وجود دارد: کارکرد تعقلی، که بیشتر قدماء، قلب را جایگاه عقل، و نسبتدادن تعقل به قلب را «حقیقی» میدانند و کارکرد تلمبهای، که بیشتر معاصران، با تکیه بر نظرات علم پزشکی قرن 18و 19، اسناد تعقل به قلب را «مجاز» دانسته و جمله «الّتی فی الصّدور» را تاویل کردهاند. در این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی با تاییداتی از آیات و شواهدی از علوم مختلف مانند فلسفه، عرفان، اخلاق و بهویژه دستاوردهای جدید پزشکی، دیدگاه اول تقویت میشود. نتیجه آنکه هرچند بهرهگیری از دانش روز در تفسیر قرآن، پسندیده است؛ ولی بهعلت ظنیبودن علوم تجربی، مفسر باید در استفاده از آنها، محتاط بوده و تا حد امکان، اصالت ظاهر را رعایت کند که گاه نتیجه آن، دستیابی به یک نظریه جدید است.
خلاصه ماشینی:
در کتب مذکور، قلب و حالات مختلف آن، بهطور کلی مورد بررسی قرار گرفته، اما درباره رابطه تعقل و قلب و نظر مفسران مختلف در اینباره، کمتر بحث شده و با وجود تأکید فراوان قرآن بر مقوله قلب، هنوز تمام زوایای آن کاویده نشده؛ از اینرو لازم است با پژوهشهای بیشتر، ابعاد آن روشنتر گردد.
تهانوی نیز قلب را دارای دو معنی میداند: یکی قلب صنوبریشکل که در سمت چپ سینه قرار دارد و این قلب را چهارپایان نیز دارند و دوم، لطیفه ربانی روحانی که به قلب جسمانی تعلق دارد، مانند تعلق اعراض به اجسام و اوصاف به موصوفات و این، همان حقیقت انسان است و مراد از قلب در قرآن و سنت همین معناست (تهانوی، بیتا، ج3، ص1170).
ظاهر آیه شریفه، نتیجه سیر در زمین را پیدایش قلبهایی دانسته که با آن تعقل صورت گیرد؛ اما اینکه مراد واقعی از اسناد تعقل به قلب چیست، بین تفاسیر اختلاف نظر وجود دارد؛ از اینرو، نوشتار حاضر با بررسی نظر مفسران و دستهبندی آنها، به کمک شواهدی درصدد اثبات این مطلب است که قلب در آیه شریفه با توجه به قرینه «التی فی الصدور» بهمعنای قلب صنوبری است نه عقل.
حقیقیدانستن اسناد تعقل به قلب صنوبری بسیاری از مفسران قدیم، بر این باورند که اسناد تعقل به قلب در آیه 46 سوره حج، حقیقی است؛ یعنی بهطور واقع، قلب محل تعقل است که به برخی از آنها اشاره میشود: شیخ طوسی پس از تفسیر عقل به علم مینویسد: بنا بر آیه شریفه، قلب محل عقل و علوم است (طوسی، بیتا، ج7، ص326).