چکیده:
بحث ساختارگرایی یکی از مباحث مهم علوم انسانی است که توسط سوسور
مطرح شد و بعداز جنگ دو م جهانی رواج پیدا کرد . در ساختارگرایی ، شناخت
هر پدیده ای منوط به بررسی قواعد و الگوهایی است که باعث بوجود آمدن آن
پدیده شده است . هر کدام از این قواعد و الگوها می توانند یک ساختار
محسوب شوند و با بررسی و تجزیه و تحلیل این ساختارها و عناصر سازنده ی
متن م یتوان به شناخت بیشتری از این متون دست یافت .در بحث
ساختارگرایی غزل فارسی ، با استخراج ساختار یکایک ابیات به صورت مج زا و
برقرار ساختن ارتباط معنایی بین آن ها، به نشان دادن دلالتی می پردازند که
هسته ی مرکزی غزل را تشکیل می دهد و میان ابیات ، پیوند معنایی ایجاد
می کند. در غز ل های شهریار ، با وجود نوعی گسستگی ظاهری میان ابیات ، ما با
پیوند معنایی پوشیده ای مواجه هس تیم که از انسجام معنایی بالایی برخوردار
است و با کشف آن پیوند ، می توانیم به هسته ی مرکزی غزل که تمامی ابیات
با آن پیوند معنایی دارند، دست یابیم.
در این مقاله با اشاره ای کوتاهی به پیشینه ی پیدایش ساختارگرایی ، به
بررسی انسجام ساختار غزل استاد شهریار پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
شهریار، شاعر بزرگ معاصر، با توجه به اینکه در سرودن غزلهای فارسی، حافظ را الگوی خویش قرار داده است (حتی تخّلص خود را از دیوان حافظ انتخاب کرده است)، همچنین آشنایی و انسی که با قرآن داشته است، بیتردید نمیتواند در نظم اشعار خویش از تأثیر آنها برکنار باشد، «گرایش او به حافظ بیش از هر شاعر دیگر را، در میل درونی صورت نوعی شاعری او باید جست» (علیزاده، 1374: 356).
ابیات برخی از غزلهای شهریار چون ابیات شعر حافظ گسسته نماست ولی با کمی دقّت، میتوان فهمید که ابیات، علاوه بر ارتباط در محور افقی، از ارتباط عمودی (پیوند معنایی با هسته مرکزی وابیات پسین وپیشین) نیز برخوردار است.
غزلهای استاد شهریار در برخی موارد همچون غزلهای حافظ به ظاهر از لحاظ وحدت موضوعی گسسته به نظر میرسد امّا با کمی تأمل میتوان دریافت که ابیات غزل با همدیگر تناسب معنایی دارند و غزل از انسجام و پیوند معنایی برخوردار است.
با توجه به آنچه گذشت میتوان گفت یکی از مهمترین عوامل پیوند ابیات این غزل، ضمیر «تو» است که غیر از بیت آخر، منظور از آن معشوق ازلی است یکی دیگر عوامل انسجام ساختار این غزل، اشاره به آیههای قرآنی است به طوری که در بیت اوّل به آیهی 115سورهی بقره، در بیت ششم به آیهی 25 سورهی بقره، در بیت دهم به آیات 148 و 149 سورهی اعراف و در بیت دوازدهم به آیهی 172 سورهی احزاب اشاره شده است.