چکیده:
موضوع مقاله حاضر بررسی اندیشه ها و جهان بینی حافظ در پنج فعل (زدن، کشیدن، آمدن، دیدن، خواستن) در دیوان حافظ است که در فهم درست ابیات حافظ نقش به سزایی دارد. برای این منظور، در بخش مبانی نظری پاره هایی از مطالب مربوط به حافظ و غزلیات و سبک او ذکر شده است. در بخش بحث و بررسی، مطالب به سه قسمت تقسیم شده است؛ در بخش اول به اندیشه های عرفانی پرداخته شده است، در بخش دوم اندیشه های اخلاقی و در بخش سوم اندیشه های اجتماعی به دست آمده است. بررسی ها همراه با ابیات دیوان حافظ و استفاده از شروح معتبر دیوان خواجه است. نتیجه آن که: حافظ با استفاده از فعل های مورد بررسی در بافت جمله های مختلف، امکانات زبان فارسی، خلاقیت و ابتکارات شاعرانه توانسته است اندیشه های والای عرفانی و اخلاقی و اجتماعی خود را به ظهور برساند.
خلاصه ماشینی:
چون جمع شد معانی گوی بیان توان زد (حافظ، 1378: 120): کلام جان و جان کلام حافظ عشق و رندی است که در این بیت مشاهده میشود (خرمشاهی، 1387: 151؛ معین، 1375: 371).
ز گنجخانه شده خیمه بر خراب زده (همان): این بیت به بیزاری از مدرسه و خانقاه و اشتیاق به خرابات و میخانه و میکده و بارگاه پیر مغان حکایت میکند (مرتضوی، 1388: 697) و نیز در صفحه (326) دیوان حافظ به همین مفهوم اشاره شده است.
(همان: 295): این ابیات به پناه بردن به خدا و توکل و اعتماد به عنایت الهی اشاره دارد (خرمشاهی، 1387: 71، 168؛ مرتضوی، 1388: 295، 751) و نیز در صفحات (103، 144) دیوان حافظ به همین مفهوم به کار رفته است (خرمشاهی، 1387: 69، 71، 176).
. دیو چو بیرون رود فرشته درآید (همان: 179): درک مشرب خواجه و عقاید و آرا خواجه یعنی پایههای ثابت فلسفی و عرفانی خواجه در این ابیات بیان شده است (مرتضوی، 1388: 130، 118، 133، 419؛ معین، 1375: 479) و نیز در صفحات (291، 292، 304) دیوان حافظ به همین مفهوم اشاره دارد.
(حافظ، 1378: 35): از جمله پند و پیامهای اخلاقی که حافظ در اشعار خود به کار برده، تسلیم و رضا است که در این بیت به وضوح مشاهده میشود (خرمشاهی، 1387: 176؛ معین، 1375: 487).
. ماییم و کهنه دلقی کآتش در آن توان زد (حافظ، 1378: 120): از جمله پند و پیامهای اخلاقی که حافظ در اشعار خود به کار برده است، همت عالی و مناعت طبع است که در این بیت مشاهده میشود (خرمشاهی، 1387: 182؛ معین، 1375: 395، 480).