چکیده:
آشنایی عربیزبانان با کشورداری امپراتوری ساسانی باعث احساس نیاز دولتهای بزرگِ عربی ـ اسلامی به وجود طبقه دبیران (کاتبان و منشیان دواوین دولتی) گردید و زمینهساز حضور دبیران ایرانیتبارِ دوزبانه در دیوانهای رسائل شد. لذا تربیت نسلی از ادیبان دولتی ضرورت یافت و دانشمندان ایرانی چون ابن قتیبه دینوری (276ـ213هـ)، عبدالرحمن همدانی (327ـ؟هـ)، و ثعالبی نیشابوری (429ـ350هـ)، بر آن شدند تا با تألیف کتابهای أدب الکاتب، الألفاظ الکتابیة و فقه اللغة وأسرار العربية، این مهم را پاسخ گویند. کتابهای ارزشمندی که خود بستههایی آموزشی بهشمار میآیند و با توجه به زمان تألیف، باید آن را یک اقدام آموزشی پیشرفته و هوشمندانه تلقّی کرد. این پژوهش با تکیه بر روش تحلیل محتوا (کمّی و کیفی) به بررسی مباحث مورد توجه نویسندگان پرداخته و نسبت کمّی آنها را براساس دادههای آماری بهدستآمده سنجیدهاست. موادّ آموزشی شامل این زمینهها میشود: واژهشناسی، درستنویسی، اصلاح خطاهای تلفظی، آشنایی با ساختارهای صرفی افعال و نامها با تکیه بر نکات معنایی و برخی از مسائل کاربردی نحو و بلاغت. طبق بررسی آماری، هر سه بسته، واژهشناسی را به میزان (81%) از مطالب اساسی آموزش کاربردی عربی دانسته و به ترتیب به موضوعات دستور زبانی به میزان (13%) و بلاغت به میزان (6%) توجه داشتهاند؛ اما بهطور جداگانه ابن قتیبه بیشتر به دستور زبان (74%)، و همدانی و ثعالبی به ترتیب به واژگان (100%) و (85%) پرداختهاند.
تعرفت الدوله الاسلامیه الکبری علی ضروره وجود طبقه الکتاب والمنشيین المحترفین ضمن تعرف العرب علی شوون الدوله فی الامبراطوریه الساسانیه وما کانت تمتلک من الانظمه الاداریه وبذلک فقد انشغل الکتاب الایرانیین من ذوی اللسانین فی دواوین الرسايل؛ وظهرت الحاجه الی تاهیل جیل من الکتاب المختصین فی شوون الدوله. لبی هذه الحاجه بعض العلماء الایرانیین من امثال ابن قتیبه الدینوری (276213 ه)، وعبد الرحمن الهمذانی (327؟ ه)، وابی منصور الثعالبی النیسابوری (429350 ه) بتالیفات قیمه (ادب الکاتب، الالفاظ الکتابیه و فقه اللغه واسرار العربیه) تعد رزما تعلیمیه تدل علی مهاره بارعه وتقدم تعلیمی ملحوظ. استهدف هذا البحث معتمدا علی منهج تحلیل المحتوی (الکیفی والکمی) الی تناول المواد التدریسیه التی رکز علیها المولفون الثلاث، کما قام البحث بمقارنه تقویم النسب الميویه للمواد التعلیمیه المعروضه وهی علی الاقسام التالیه: المفردات، والاملاء (تقویم الید)، وتصحیح الاخطاء اللفظیه (تقویم اللسان)، ومعرفه ابنیه الافعال والاسماء ودلالاتها اللغویه، وجوانب وظیفیه من النحو والبلاغه. ویتوصل البحث وفقا للدراسه الاحصايیه الی ان التالیفات المدروسه الثلاث - باعتبارها حقايب تعلیمیه - قد عرضت المفردات بوصفها ماده اساسیه فی تعلیم العربیه لاهداف خاصه 81% فالقواعد 13% والبلاغه % 6 علی التوالی؛ الا ان ابن قتیبه قد ارتکز علی قضایا القواعد 74% اکثر من الهمذانی والثعالبی اللذین رکزا علی المفردات بنسبه تساوی 100% و% 85 علی الترتیب.
After the establishment of the great Islamic governments in the 14th century, due to Arabs’ acquaintance with the Sasanian empire and their desire to use the Sasanian’s experience in the field of administrative structure, these Islamic governments began hiring Iranian officials who were proficient in Arabic as state scribes and epistlers. In addition, the need for educating state scholars became evident. Accordingly, Iranian scholars such as Ibn Qutaybah Dinawari (213-276 AH), Abd al-Rahman Hamedani (?-327 AH), and Tha'alibi Neyshabouri (350-429 AH) embarked on writing books Adab al-katib, Al-alfaz al-kitabi-e, and Feq-h al-loqat wa Asrar al-Arabi-e to train and educate scribes/clerks. This could be considered as teaching Arabic in a practical way and for specific purposes, and considering the era, it could be regarded an advanced method of teaching. The present study has made an attempt to identify the chosen linguistic subjects using a descriptive-historical and content analysis (quantitative and qualitative) design and has measured their quantitative ratio in three teaching packages based on their statistical data. Each of the three packages contained: terminology, orthography, correcting pronunciation errors, familiarity with the morphology of the verbs and names based on semantics and with some practical subjects of syntax and rhetoric. Based on the statistical analysis, each package included 81% terminology in the essential and practical instructions on Arabic. Respectively, the rest of teaching materials in each package was consisted of 13% grammar and 6% rhetoric. However, the grammar subjects were prevalent in the first package. The second and third packages contained 100% and 85% vocabulary subjects, respectively.