چکیده:
اختلافات داخلی دورۀ شاه محمد خدابنده، مشکلات اوایل حکومت شاهعباس و صلح استانبول موجب تداوم اشغال تبریز شد. از سال 993ق/ 1585م تبریز به اشغال امپراتوری عثمانی درآمد و اندکی بیش از هجده سال زیر سلطۀ همسایۀ غربی قرار گرفت. اشغال هجدهسالۀ تبریز با استقرار سیستم دیوانسالاری، نظام تیمار و حضور تعداد زیادی از قوای بیگانه همراه بود که باتوجهبه تفاوتهای دو طرف، پیامدهای اجتماعی چندی به همراه داشت. در پژوهش حاضر تلاش میشود با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهای پیامدهای متعدد اشغال شهر را موردمطالعه قرار داده و به سؤال اصلی پاسخ داده شود. اشغال هجدهسالۀ تبریز با چه پیامدهای اجتماعی همراه بوده است؟ بهنظر میرسد حملات و اشغال شهر علاوهبر آسیبهای مستقیم به بافت کالبدی و عامل انسانی که سبب افول شهر و شهرنشینی شده، پیامدهای اجتماعی چندی در حوزههای سیاسی، اداری، اجتماعی و فرهنگی به همراه داشته است.
Internal conflicts during the reign of Shah Mohammad Khodabandeh, the problems of the early reign of Shah Abbas, and the peace treaty of Istanbul played a significant role in the occupation of Tabriz and its continuation. In 993 AH, Tabriz was occupied by the Ottoman Empire and as a result it was dominated by its western neighbor for around eighteen years. The eighteen-year occupation of Tabriz was accompanied by the establishment of a bureaucratic system, a system of treatment and the presence of a large number of foreign forces, which led to various social consequences. By applying descriptive-analytical method and using library resources, the present paper seeks to study the reasons of continuation of the city occupation as well as investigate its social impact and answer the main question of the research: “What are the social consequences of the occupation of Tabriz for eighteen years?” It seems that the war and occupation of the city not only had direct damages to the physical structure of the city, the humane factors inhibited in it, and the temporary decline of urbanization with the establishment of the Ottoman forces; it also had several social consequences such as migration, problems related to source livelihood and conflicts of opinion.
خلاصه ماشینی:
در اين ميان منابع آرشيوهاي عثماني و دفاتر تحرير تا حدودي زواياي تاريک اين دوره را روشن ميکند، ولي اطلاعات موجود در اين اسناد نيز بيشتر در حوزة مسائل مالي و تقسيمات اداري و ديوان هاست ، لذا امکان بررسي بسياري از مسائل 216 اجتماعي و فرهنگي با مشکل جدي مواجه است .
براي مثال در مقالۀ «The Ottoman-Safavid War of 986-998/1578-90: Motives and Causes» جنگ هاي عثماني صفوي، علل و مؤلفه هاي آن و تمايلات پژوهشگران ترکيه در توجيه حملات موردتوجه قرار گرفته و نويسنده با استفاده از منابع عثماني، فارسي و اروپايي به بررسي اين جنگ ها اقدام کرده است (٢٠-١ .
اشغال هجده سالۀ تبريز با استقرار تشکيلات ديواني عثماني و حضور تعداد زيادي از سربازان بيگانه که از نظر فرهنگي و عقيدتي تفاوت هاي زيادي با اهالي داشتند، با پيامدهاي چندي در حوزة سياسي، اداري، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي همراه بوده است .
219 برخي اشارات حاکي از آن است که قتل عام جهت ايجاد ترس و مطيع کردن اهالي و ازبين بردن قدرت مقاومت آن ها صورت گرفته است ، زيرا عدم همکاري اکثريت اهالي شهر با سپاه اشغالگر و تجربۀ حملات گذشته و اشغال چندين بارة شهر، اولياي دولت عثماني را به اين نتيجه رسانده بود که بدون شدت عمل اهالي حاضر به اطاعت نخواهند شد (سلانيکي، ١٢٨١، ج .
متأسفانه منابع دورة صفوي اطلاع چنداني از ميزان آسيب هاي وارده به دست نمي دهند، ولي به نوشتۀ شاهدان حادثه ، شدت عمل سربازان به حدي بوده که در مدت سه روز شهر به وضعي در آمد که گويا از سيصد سال به اين سو روي آبادي نديده است (b ٢٩ .