چکیده:
«بیتالحکمه» مامون کتابخانهای سلطنتی بود که در عصر اول عباسی همزمان با خلافت هارون عباسی (170ـ193ق) و وزارت خاندان برامکه در سال ۱۸۷ق/۸۰۳م تاسیس شد و در دوران خلافت مامون تا متوکل (198ـ232ق) به اوج شکوفایی رسید و از عصر متوکل (232ـ247ق) رو به افول نهاد. جریان اعتزال در شکلگیری، رونق و افول بیتالحکمه مامون نقش بسزایی داشت. این پژوهش با هدف ارائه تصویری از نقش جریان اعتزال در شکلگیری بیتالحکمه ازیکسو و فروکاهش رونق آن ازدیگرسو، به عوامل موثر در شکلگیری و فروپاشی آن به شیوة توصیفی ـ تحلیلی با تمرکز بر نقش اندیشه و جریان اعتزال میپردازد. براساس یافتههای تحقیق، مقابله با نفوذ علمی و معنوی اهلبیت، با به جریان انداختن حرکتهای جدید علمی و گرایش شدید مامون و خلفای پس از وی تا متوکل به اندیشه اعتزال از جمله عوامل شکلگیری بیتالحکمه بود. کاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مامون در دفاع از اندیشههای اعتزالی، سختگیریهای فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سیاستهای ضداعتزالی متوکل، اطرافیان او و خلفای پس از وی، ترویج حدیثگرایی بهجای خردگرایی ـ که شالوده جریان اعتزال بود ـ و عدم تسامح و تساهل خلفای پس از مامون با اندیشمندان و علمای مذاهب گوناگون و بهویژه معتزله بهلحاظ اعتقادی موجب افول بیتالحکمه مامون شد. البته شکلگیری قدرتهای نیمه متمرکز و گاه کاملا مستقل در شرق و غرب خلافت عباسیان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نیز بهعنوان عامل سیاسی نمیتوان نادیده گرفت.
Ma'mun's 'Bayt al-Hikmah' (the House of Wisdom) was a royal library established
in the first ʽAbbasid era concurrent with the Caliphate of Harun al-Rashid Abbasi
(170-193 AH) and the Ministry of the Barmecide Dynasty in 187 AH / 803 AD.
'Bayt al-Hikmah' reached its peak from the caliphate of Ma'mun to Mutawakkil
(232-198 AH), but it declined from the era of Mutawakkil onwards (247-232 AH).
The E’tezal Movement played an important role in the formation, prosperity and
decline of Ma'mun’s 'Bayt al-Hikmah'. This study aims to show the role that the
E’tezal Movement played in the establishment of 'Bayt al-Hikmah' on the one hand
and its decline of its prosperity on the other hand. Using the descriptive-analytical
method and emphasizing on the role of E’tezal Movement, the paper deals with the
factors that were effective in its formation and decline of E’tezal Movement.
According to the research findings, countering the scientific and spiritual influence
of the Ahl al-Bayt through launching new scientific movements and the strong
tendency of Ma'mun and the caliphs after him (until Mutawakkil) to the idea of
E’tezal were among the factors contributing to the formation of the House of
Wisdom. The decline of the translation movement, the departure of scholars from
Baghdad, Ma'mun's extensive efforts for defending Mu'tazilites’ ideas, strictness
towards E’tzal's opponents, the anti-E’tezal policies of Mutawakel, his agents and the
caliphs after him, the promotion of traditionalism rather than rationalism (which was
the basis of E’tezal movement), and uncompromised and intolerant attitude of the
caliphs after Ma'mun towards the thinkers and scholars believing in various religions,
especially the Mu'tazilites, caused the decline of Ma'mun’s House of Wisdom. Of
course, the formation of semi-centralized and sometimes completely independent
powers in the east and west of the Abbasid caliphate and their confrontation with the
caliphate system are among the political factors to be taken into account.
خلاصه ماشینی:
کاهش رونق نهضت ترجمه ، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسـترده مـأمون در دفاع از انديشه هاي اعتزالي، سخت گيريهاي فراوان نسبت به مخالفـان اعتـزال ، سياسـت هـاي ضـداعتزالي متوکـل ، اطرافيان او و خلفاي پس از وي، ترويج حديث گرايي به جاي خردگرايي ـ که شالوده جريان اعتزال بود ـ و عـدم تسـامح و تساهل خلفاي پس از مأمون با انديشمندان و علماي مذاهب گوناگون و به ويژه معتزله بـه لحـاظ اعتقـادي موجـب افـول بيت الحکمه مأمون شد.
پژوهش حاضر درصدد پاسخ به اين پرسش است که نقش انديشه اعتزال در شکل گيـري و افـول بيـت الحکمـه چه بود؟ براساس فرضيه تحقيق پيش رو، همان گونه که رابطه معناداري بين شکل گيري و ميـزان گـرايش مـأمون و خلفاي پيش از وي به جريان اعتزال وجود داشت ، در افول بيت الحکمه نيز فروکاهش جريان اعتزال و عـدم تمايـل و حتي مقابله خلفاي پس از مأمون به انديشه و جريان اعتزال تأثير بسزايي داشته است .
پيشينۀ تحقيق در کتب تاريخي مربوط به عصر عباسيان ، تلاش هاي فرهنگي خلفاي عباسي و رونق گرفتن مراکز علمـي همچنـين تلاش هاي گسترده خلفاي عصر اول در رابطه با نهضت ترجمه به طور مبسوط بررسي شـده و کـم وبـيش بـه مراکـز علمي اين دوره و به ويژه بيت الحکمه اشاراتي شده است ،٣ اما هيچ يک بـه طـور مسـتقل بـه نقـش معتزلـه و جريـان اعتزال در تأسيس و افول بيت الحکمه نپرداخته اند.