چکیده:
در میان گنجینه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، نسخه مصور عجایبالمخلوقات و غرایبالموجودات محمد قزوینی خودنمایی میکند. از میان سه نسخه مصور موجود در کتابخانه آستان قدس، پژوهش پیشرو، نسخه 35212، را انتخاب و از میان نگارهها، نگارههای انسانی آن را مورد بررسی و واکاوی قرار دادهاست. در نسخه منتخب 23 نگاره، متعلق به انساننگارهها هستند،که در دو دسته طبقهبندی میشوند. دسته نخست، شامل نگارههای صور فلکی است که به شکل مرد یا زن و با ظاهری طبیعی ترسیم شدهاند، دسته دوم، موجودات خیالی هستند که به شکل ترکیب انسان-حیوان تصویر شدهاند. نگارهها، برگرفته از اسطورهها و داستانهای عامیانه هستند و به سبک مکتب جلایری ترسیم شدهاند. در این پژوهش تلاش میشود میزان تطبیق متن با نگارههای موجود در نسخه منتخب بررسی شود. پژوهش ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد و به روش اسنادی و کتابخانهای صورت گرفتهاست. نتایج نشان میدهد نگارهها در خدمت متن بوده و در عینیت بخشیدن به توصیفات متن و درک بهتر مطالب به خواننده کمک کردهاند و هرجایی که هنرمند احساس نیاز کردهاست مرز میان خیال و واقعیت را درهم شکسته و جذابیت تصاویر را با قدرت تخیل خود دوچندان نمودهاست.
Aja'ib al-makhluqat is one of the illustrated manuscripts available in the Central Library of Astan Quds Razavi. This book was written by Qazvini in the encyclopedic order in the seventh century AH. This research has selected version 35212 from among three illustrated copies available in Astan Quds library and has examined its human-icon from among the icons. In the selected version, 23 images belong to human-images, which are classified into two categories. The first category consists of male or female constellations that appear in the period and have a natural structure, and the second category is imaginary creatures derived from myths and folk tales in the form of a combination of human-animal is depicted. The paintings are drawn in the style of the Jalayri School. Although the school was influenced by Chinese painting, it took on Iranian culture and, in addition to innovation, played an important role in the development of the Herat school, which was the pinnacle of Iranian painting. In this research, an attempt is made to investigate the degree of adaptation of the text with the drawings in the selected version. The research has a descriptive-analytical method and has been done through documentary and field research. The results show that the illustrations serve the text and help the reader to identify the text's descriptions and understand them better. Wherever the artist feels the need to break the boundary between fantasy and reality, the images are more appealing. The figures are all facing west and east, with none facing each other. The figures are usually in a frame that separates them from the text.
خلاصه ماشینی:
دستة نخست شامل نگارههای صور فلکی است که بهشکل مرد یا زن و با ظاهری طبیعی ترسیم شدهاند و دستة دوم موجودات خیالی هستند که بهشکل ترکیب انسان ـ حیوان تصویر شدهاند.
قدیمیترین نسخة این کتاب در مونیخ آلمان نگهداری میشود که تاریخ آن به سال 1280 م/ 678 ق میرسد؛ یعنی زمانیکه مؤلف در قید حیات بوده است (همان: 56).
هدف این پژوهش بررسی نگارههای انسانی یکی از نسخ خطی مصور موجود در کتابخانة آستان قدس رضوی و تطابق آنها با متن است.
از میان سه نسخة خطی مصور ترجمۀ فارسی موجود در مخزن نسخ خطی بخش تالار مخطوطات کتابخانة آستان قدس رضوی برای بررسی نگارهها، نسخة شمارة 35212 که از کیفیت و تعداد نگارة قابلتوجهی برخوردار بوده، انتخاب شده است.
محمدجواد احمدینیا (1393) نیز مقالهای تحت عنوان «نقدی بر کتاب عجایب المخلوقات قزوینی در تصاویر چاپ سنگی علیقلی خویی» نوشته و در این مقاله به شیوه و سبک نگارگری علیقلی خویی پرداخته است.
در مقالة دیگری تحت عنوان «تطابق متن و تصویر در نگارههای موجودات خیالی عجایب المخلوقات قزوینی»، نوشتة سمیة مهریزی ثانی و فرهاد مهندسپور (1390)، نگارندگان ده نگاره از موجودات خیالی نسخة خطی کتابخانة دانشگاه پرینستون آمریکا را بررسی و میزان تطابق متن و نگارهها را واکاوی کردهاند.
نگارههای انسانی موجود در نسخة منتخب به دو دسته تقسیم میشوند؛ صورتهای فلکی و موجودات عجیبالخلقه که در قالب ترکیب انسان ـ حیوان دیده میشوند.
مهریز ثانی، سمیه و فرهاد مهندسپور (1390)، «تطابق متن و تصویر در نگارههای موجودات خیالی عجایب المخلوقات قزوینی، مطالعة موردی نسخة خطی مصور کتابخانه دانشگاه پرینستون»، کتاب ماه هنر، پیاپی 153.