چکیده:
رسانه های دیداری و شنیداری در دامان روایت متولد شده اند و هر کجا که با قدرت بیشتری از عناصر
روایی بهره جسته اند، نزد مخاطب مقبولیت بیشتری داشته اند. رجوع به ریشه های کهن روایت ، که
نمونه های آن را می توان در افسانه ها و قصه های کهن یافت، بعد روایی و تصویری رسانه را غنایی
مضاعف می بخشد و اغلب به سبب ارجاع به پیشین فرهنگی و آشنایی مخاطب با فضای قصه ها ،
رضایت مندی او را به همراه دارد. داستان های تاریخی، در بستر زمانی معینی، با محوریت شخصیتی
واقعی، رویدادها و وقایعی خیالی یا واقعی را در زمینه ای تاریخی به تصویر می کشند . در این میان
داستان های سلطان محمود غزنوی که اغلب در ارتباط او با غلامش، ایاز، روایت شده اند، از جایگاهی
ممتاز برخوردارند و در ادب شفاهی از پربسامدترین داستان های تاریخی به شمار می روند. وجه تمثیلی
این دسته از روایت ها، وقایع تاریخی و شخصیت ایاز که به واسطه صفات برجسته اش از جمله هوش
سرشار، وفاداری و صداقت، مقبول و محبوب سلطان شده، بستری مناسب برای اقتباس های نمایشی را
فراهم آورده است و این ظرفیت را دارد تا در نقش کودک قهرمان در حوزه نمایش عرضه گردد. در
این مقاله که به روش اسنادی )کتابخانه ای( و توصیفی تحلیلی تالیف شده است، از میان 137 داستان
تاریخی موجود در گنجینه فرهنگ مردم، 3 روایت که دربردارنده بیشترین شاخص های مشترک روایی
هستند، برحسب عناصر دراماتیک بررسی و قابلیت های نمایشی آنها به منظور برگردان های تصویری و
شنیداری مورد ارزیابی قرارگرفته اند. یافته های این تحقیق و بررسی، ناظر به همه داستان های مطالعه شده در این باره است و فقط روایت های ذکر شده را دربرنمی گیرد.
خلاصه ماشینی:
(نـک : حنيف ، ١٣٨٤؛ ذوالفقاري و اميـدي، ١٣٩١: ٣١٨) در ايـن نوشـتار بـه منظـور دريافـت قابليت هاي نمايشي قصه هاي تاريخي که در آن سلطان محمود و غلامش اياز در محـور وقايع قرار گرفته اند؛ مؤلفه هايي از اين دست بررسي شده است .
بـه ايـن ترتيب ، از بين ١٣٧ داسـتان تـاريخي موجـود در گنجينـه فرهنـگ مـردم ، کـه پيرامـون شخصيت هاي تاريخي گوناگون نگاشته شده اند، ابتـدا داسـتان هـاي مربـوط بـه سـلطان محمود که ١١ مورد بود، انتخاب شد؛ سـپس ٥ قصـه ، بـه سـبب اهميـت آنهـا در ادب شفاهي و بهره بردن از پيرنگ قوي روايي انتخاب و از اين بين ٣ روايت که دربردارنـده بيشترين شاخص هاي مشـترک روايـي هسـتند، برحسـب عناصـر دراماتيـک بررسـي و قابليت هاي نمايشي آنها به منظور برگردان هاي تصويري و شنيداري مورد ارزيـابي قـرار گرفته اند.
در اين دسته از حکايت هـا، عشـق و علاقـه سـلطان محمـود نسبت به اياز و محبوبيت اياز نزد وي، بستر سلسله وقايعي افسانه اي است کـه بـر چنـد محور مشخص شکل ميگيرند؛ نحوه آشنايي سـلطان محمـود بـا ايـاز، حضـور وي در دربار و تبديل شدنش به يکي از نزديکان شاه ، بدخواهي و توطئـه درباريـان و آزمـودن هوش وي از سوي سلطان ، عمـده وقـايعي هسـتند کـه در ايـن حکايـت هـا بـه چشـم ميخورند.
قالب نمايشي: اياز و سلطان محمود دو شخصيت اصلي روايت هايي هسـتند کـه در مجموعه اي از قصه هاي شفاهي تکرار شده اند.