چکیده:
به کارگرفتن نماد برای انتقالِ مفاهیمِ رمزی و همچنین بهمنظورِ تبیینِ نمادینِ رویدادها و موضوعاتی که فراتر از درک عادی بشر هستند، در میانِ اهل عرفان از دیرباز امری رایج بوده است. مشایخ اهل طریقت همواره در اقوال و آثارِ خویش سعی کردهاند با بهرهگیری از رمزوارهها، از حقایق لایتناهی و از آنچه در محدودۀ فهمِ مادیاندیش جای نمیگیرد، پرده بردارند. یکی از جنبههای بسیار پیچیدۀ وجود آدمی که در آموزههای معرفتی اهل عرفان بهصورتی گسترده به آن توجه نشان داده شده است، نفس و انواع آن است. استفادۀ اهل عرفان از حیوانات و نماد قرار دادنِ آنها برای تشریح خصوصیات نفس، از جمله موضوعاتی است که در کلام و آثارِ مشایخ جلب توجه میکند. این پژوهش با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، تجلّی نفس از طریق نمادهای حیوانی را بررسی کرده، در پیِ پاسخ به این پرسش بوده است که مستعملترین نمادهای حیوانی نفس کدام هستند و دلیل قرار گرفتن این حیوانات به عنوان نماد نفس چیست. برای دستیابی به این منظور ابتدا پُرکاربردترین نمادهایِ حیوانیِ مرتبط با نَفْس در حکایات و اقوال عرفای طبقات پنجگانه (بر مبنای طبقات الصوفیۀ سُلمی) تعیین گردیده، آنگاه با استفاده از پیشینۀ فرهنگیِ هر یک، نقشهای رمزی آنها بیان شده است. همچنین با تکیه بر مستنداتِ ارائه شده، دلیلِ انتخابِ حیواناتِ مذکور بهعنوان نماد نفس تبیین گردیده است. از دیگر رویکردهای جستارِ حاضر، نقد و تحلیلِ نمادهای مکشوفه بوده است. تبیینِ پیام اصلی اهل عرفان در زمینۀ ارشادِ مریدان از طریق رمزگشایی از نمادهای حیوانی، از دیگر اهداف این تحقیق است. نتایج حاصل از این پژوهش مؤید این موضوع هستند که حیواناتی نظیرِ اسب، شیر، سگ، مار و همچنین ماهی از جمله حیواناتی هستند که رمزوارۀ آنها بیشترین بسامد را در میان اقوال عرفا در هنگامِ نمادپردازی از نفس به خود اختصاص داده است. معمولاً در پیرامونِ این کانونِ اصلی، از نمادوارۀ حیواناتی دیگر همچون خرگوش و روباه نیز بهعنوانِ تکمیل کنندۀ مبحث استفاده شده است.
use of symbol for symbolic transmission and symbolic explanation of events and topics that are beyond ordinary human understanding has long been common among mystics .The elders of the Sufi have always tried in their sayings and works to reveal the infinite truths and what does not fit within the scope of materialistic understanding by using cryptography one of the most complex aspects of the human being which has been widely considered in cognitive teachings of mystics is the Soul and its types .The use of animals by mystics , and their representations to describe the characteristics of the Soul , are among the topics that attract attention in the words and works of elders . Using a descriptive-analytical method , this study examined the manifestation of the Soul through animal symbols and in order to answer the question that what are the most widely used animal symbols and it also explains why these animals are considered as these symbols .To achieve this purpose , the most commonly used animal symbols related to the Soul have been identified in the stories and sayings of the five mystics (based on Solamichr('39')s classes of Sufi) and then by using cultural background of each , their symbolic and cryptic roles have been expressed .Also, based on the presented documents , the reason for choosing the mentioned animals as a symbol of the Soul has been explained .Another approach of the present essay was to critique and analyze the discovered symbols .Explaining the main message of mystics in the field of guiding disciples by decoding animal symbols is another goal of this research .The results of the research confirm that animals such as horses , dogs , lions , snakes and also fish are among the animals whose cryptograms have the highest frequency among the sayings of mystics , when symbolizing the Soul .Usually around this main focus , the symbolism of other animals such as rabbits and foxes has been used as a complement to the topic .
خلاصه ماشینی:
تحليل نمادهاي حيواني مرتبط با نفْس ، در حکايات و اقوال مشايخ اهل طريقت ، برمبناي طبقات الصوفيه سُلمي منيژه پولادي*/ اميرحسين همتي به کارگرفتن نماد براي انتقال مفاهيم رمزي و همچنين به منظور تبيين نمادين رويدادها و موضوعاتي که فراتر از درک عادي بشر هستند، در ميان اهل عرفان از ديرباز امري رايج بوده است .
در نزد اهل عرفان ، موضوع نفس و مباحث مربوط به آن رکني اساسي به حساب آمده و به اندازه اي داراي اهميت و درخور توجه بوده که محور اصلي بسياري از کتاب هاي مهم عرفاني واقع شده است .
هريک از پژوهش هاي ذکر شده در فوق يا به شکل عام به مفهوم رمز و رمزپردازي توجه نشان داده اند و يا به صورت خاص ، بررسي نمادهاي حيواني مرتبط با نفس را در درجۀ نخست در آثار منظوم ، آن گاه در رابطه با يک نوع ويژه از حيوانات و سپس در اقوال يک يا چند شاعر مشخص بررسي و ارزيابي کرده اند.
با اين تفاوت که در متون عرفاني منثور بيشتر جنبه هاي مثبت حيوانات جلوه گر است ؛ حال آنکه در متون منظوم ، حيوان و اوصاف حيواني بيشتر به نفس آدمي تشبيه شده و منعکس کنندٔە جنبۀ منفي آن است .
و دربرابر آن شير قدرتمندِ نفسِ اماره قرار گرفته است که بر شترِ رامِ وجودِ سالک حمله ور شده ، و در اين راه ، سباع ديگر نيز که نماد تعلقات رنگارنگ دنيوي هستند به ياري او ميآيند و مانعي در مسير طريقت او ميشوند.