چکیده:
مناقشهی قرهباغ، اختلاف سرزمینی ارمنیها و آذریها بر سر مالکیت منطقهی قرهباغ کوهستانی است که رگههایی از منازعهی قومی و دینی هم در آن مشاهده میشود. تا سال 2020، میانجیگریهای متعدد برای فیصله دادن این مخاصمه بینتیجه ماند و مهمترین مسالهی اختلافی میان طرفین «وضعیت نهایی قرهباغ کوهستانی» است. با برهم خوردن موازنهی قدرت به سود آذربایجان در نوامبر 2020، روسیه موفق شد طی توافقنامهای سهجانبه، به جنگ پایان دهد و برتری خود را در منطقه ثابت کند. این توافق صلح مسالهی قرهباغ را حلوفصل قطعی و نهایی نکرده و صرفا بخاطر بههم خوردن موازنهی قدرت به امضا رسیده است. از این رو به نظر میرسد توافقی شکننده و ناپایدار باشد و با برقراری مجدد موازنهی قدرت، صلح نوامبر 2020 فرو خواهد ریخت.آنچه برای آینده قفقاز جنوبی مسلم فرض میشود این است که تنشها و رقابتها همچنان پابرجا خواهد ماند و توافق 2020، در امتداد منازعهی منجمد تلقی میشود که بسیار ناپایدار و شکننده است. از یک سو، افکار عمومی ارمنستان خواستار بازپسگیری مناطق ازدسترفته هستند و با سقوط کابینهی متزلزل پاشینیان و روی کار آمدن نخستوزیری چپگراتر احتمال نقض توافق وجود دارد. از سوی دیگر حاکمیت ملی هر دو طرف درگیری نقض شده و عملا این نظامیان روس هستند که ژاندارم قفقاز جنوبیاند. نقشآفرینی بازیگران غربی برای جبران منافع ازدسترفتهشان در منطقه هم مورد انتظار است.
خلاصه ماشینی:
کلیدواژهها: قرهباغ کوهستانی، آذربایجان، ارمنستان، روسیه، توافق نوامبر 2020 مقدمهمنطقهی قرهباغ، منطقهی نسبتاً کوچکی به مساحت 4400 کیلومترمربع است که مطابق حقوق بینالملل، تحت حاکمیت جمهوری آذربایجان قرار دارد.
اتحاد شوروی در وضعیتی به فروپاشی نزدیک میشد که اختلافات سرزمینی بین دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر قرهباغ کوهستانی در اوج خود قرار داشت و منطقهی قفقاز جنوبی در خلأ حاکمیت ناشی از فروپاشی نظام شوروی مستعد جنگهای سرزمینی بود.
در روز 16 مارس، یک بیانیهی سهجانبه از سوی مقامات ایران، ارمنستان و آذربایجان در تهران به امضا رسید که مصوبهی آن، برقراری آتشبس یکهفتهای در منطقه بود اما هیچ یک از طرفین به این آتشبس پایبند نبودند (Kazimirov, 2014: 540).
به عبارت دیگر، طرح صلح کیوست این امکان را برقرار میکرد که هردو طرف مناقشه، برونخاک خود را به خاک سرزمین اصلی متصل کنند: قرهباغ به ارمنستان و نخجوان به آذربایجان.
در تمام مدتی که مذاکرات صلح قرهباغ در جریان بود، گروه مینسک و سازمان امنیت و همکاری اروپا نقش محوری این گفتوگوها را برعهده داشتند و جمهوری اسلامی ایران بهعنوان بزرگترین بازیگر منطقهای و تنها کشوری که مرز مستقیم با ارمنستان، آذربایجان و قرهباغ دارد، از فرایند تصمیمگیری و میانجیگری برکنار بود.
کارکرد دیگری که مناطق اشغالی اطراف قرهباغ برای ارمنستان ایفا میکند این است که منطقهی حائل4 میان ارمنستان و نظامیان آذربایجان است و در مواقع حملهی آذریها به قرهباغ، جنگ ابتدا در شهرهای پیرامونی به وقوع میپیوندد.
چشمانداز پیش روی مسألهی قرهباغ در توافق سهجانبهای که میان روسیه، آذربایجان و ارمنستان بر سر خاتمهی جنگ 2020 به امضا رسید، ظاهراً تمام مسائل برطرف شده و مناقشهی تاریخی قرهباغ پایان یافته است.