چکیده:
از بنیادیترین مباحث در علم کلام و فلسفه دین، بحث رابطه عقل و دین است که دغدغه بسیاری از فیلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده است. تعاریف بسیاری از عقل و دین و نظرات مختلفی درباره رابطه میان آنها ارایه شده؛ که ازجمله نظرات میتوان به عقل گرایی افراطی، نص گرایی افراطی و عقل گرایی معتدل اشاره کرد. برای حل مسایل پیش آمده در بحث رابطه عقل و دین، مکاتب مختلف کلامی پاسخهایی را ارایه دادهاند. یکی از مکاتب مهم و تاثیرگذار کلامی در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شیخ محمد عبده و محمد عماره از برجستهترین متفکران نومعتزلی اسلام گرا هستند که ضمن نقد جریانات افراطی نص گرایی و عقل گرایی، آرایشان در میان اسلام گرایان اهل سنت تاثیرگذار بوده است. این دو اندیشمند در دفاع از عقلانیت اعتدالی و مبارزه با جریانات افراطی همچون عقل گرایی افراطی و نص گرایی افراطی تلاش بسیار از خود نشان داده و تالیفات زیادی از خود به جای گذاشتهاند.
در این نوشتار با روش کتابخانهای تلاش میشود تا ضمن معرفی نص گرایی افراطی و عقل گرایی افراطی، اشکالات هریک واکاوی شود؛ اشکالاتی نظیر تعبد و تعصب به ظواهر متون و نادیده گرفتن عقل، زیاده روی در تاویل متون دینی، ترویج تاریخ مندی نصوص دینی و طرفداری از سکولاریسم.
خلاصه ماشینی:
تعاريف بسياري از عقل و دين و نظرات مختلفي دربارۀ رابطة ميان آنها ارائه شده؛ که ازجملۀ نظرات ميتوان به عقلگرايي افراطي، نصگرايي افراطي و عقلگرايي معتدل اشاره کرد.
سؤال اصلي و کليدي که در اين نوشتار بهدنبال آن هستيم اين است که: آيا ميان عقل ظني و آموزههاي ديني سازگاري وجود دارد يا خير؟ بهعبارت ديگر، عقل در نظامهاي اعتقادات ديني چه نقشي دارد؟ (پترسون و ديگران، 1379، ص 72) دربارة پيشينة رابطة عقل و دين بهطور عام و خاص ميتوان به آثار ذيل اشاره کرد: کتاب منزلت عقل در هندسة معرفت ديني (جوادي آملي، 1386)؛ کتاب عقل و دين از منظر روشنفکران ديني معاصر (جعفري، 1386)؛ کتاب عقل و وحي (يوسفيان و شريفي، 1383)؛ کتاب نقد و بررسي چيستي وحي قرآني در نگاه نومعتزله (گلي، 1392).
در اين نوشتار ابتدا تعريف دين و عقل از ديدگاه محمد عماره، سپس به ديدگاههاي موجود در رابطة عقل و دين پرداخته شده است؛ و در ادامه نصگرايي افراطي و عقلگرايي افراطي از ديدگاه محمد عماره و نیز ديدگاه عماره در رابطه با عقل و دين بررسي و نقد شده است.
عقلگرايي افراطي اين جريان براي عقل مقام بسيار بالايي قائل است؛ بهطوري که شعار خود را چنين قرار داده است: «جز عقل هيچ چيز ديگري بر عقل سلطنت و حاکميت ندارد».
تعريف نصگرايي افراطي توقف در ظواهر متون و عدم استفاده و انکار عقل بهگونهايکه معاني بهدستآمده از ظواهر را مرجع خود در امور ديني و دنيوي ميدانند، تعريفي جامع و کامل از نصگرايي افراطي است که در آثار عماره به آن بهوضوح اشاره شده است.