چکیده:
برای شناخت جنبههای گوناگون تاریخ، تمدّن و فرهنگ مردم یک منطقه در برههای از تاریخ، منابع مستدل متعدّدی وجود ندارد، در این میان سفرنامهها ابزاری راهگشا هستند که جنبههای مختلفی از زندگی را در خود جای دادهاند. این پژوهش با هدف استخراج و تحلیل مسائل مرتبط با دو مقولة آموزش و طب در دوران قاجار، سعی در نشان دادن تصویری از شرایط آموزشی و درمانی حاکم بر دورهای از تاریخ ایران را دارد. چهار سفرنامة «میرزا فتاح خان، حاج سیّاح، اعتمادالسّلطنه و حاجی پیرزاده» به عنوان مرجع انتخاب شده و نتایج نشان داد که در بخش «آموزش»، ایران دورة قاجار، تنها اقشار خاصی توانایی تحصیل داشتند که زمینههای این امر نیز عدم توجّه دولت به علمآموزی، عدم شایستهسالاری و… است. اروپاییان زمینة سوادآموزی را برای همة اقشار فراهم آورده بودند. سیستم تهویة آب و فاضلاب پیشرفته در دوران غزنویان و صفویان وجود داشته، امّا این رویکرد در دوران قاجاریّه با نزول مواجه شد. به دلیل کمتوجهی حاکمان، مردم از سیستم آبرسانی محروم بودند در صورتی که در کشورهای اروپایی، سیستم تصفیة آب و لولهکشی وجود داشت. به مسالة طب و درمان در سفرنامهها کمتر پرداخته شده، امّا شواهد نشان میدهد که ایران با کمبود طبیبان آموزشدیده مواجه بوده و رواج طبابت سنّتی، نبود تجهیزات پزشکی و اکتفا کردن به خرافات از معضلات درمان در آن دوران است. در همان دوران در کشورهای اروپایی علم طبابت پیشرفت داشته و نشانة آن نیز ساخت بیمارستانهایی برای بیماران خاص و زنان و زایمان است.
There are not many well-reasoned sources for understanding the various aspects of the history, civilization, and culture of the people of a region at some point in history. Travelogues, meanwhile, are groundbreaking tools incorporating various aspects of life. Therefore, the present study aims to extract and analyze issues related to the two categories of education and medicine in the Qajar period and also attempts to show a picture of the educational and medical conditions prevailing in a period of Iranian history. The four travelogues of “Mirza Fattah Khan, Haj Sayyah, Etemad al-Saltanah, and Haji Pirzadeh” have been selected as a reference. The study results showed that in terms of “education” in the Qajar period in Iran, only certain strata had the ability to study, which is due to the government’s lack of attention to learning science, lack of meritocracy, and so on. However, the Europeans provided literacy opportunities for all classes of people. There were advanced water and sewage ventilation systems during the Ghaznavid and Safavid eras, but this approach declined during the Qajar period. People were deprived of proper water supply systems due to the rulers’ negligence, while in European countries, urban water treatment and plumbing systems were implemented. There is less mention of medicine in the travelogues, however, according to the evidence, the lack of well-trained physicians, the prevalence of traditional medicine, the lack of medical facilities and equipment, and adherence to superstitious and religious ideas were among the problems of treatment in that era. At the same time, the science of medicine has progressed in European countries, which is evident in the construction of hospitals for special patients and gynecology and obstetrics.
خلاصه ماشینی:
بررسی آموزش و طب در دوران قاجار با تکیه بر سفرنامههای فارسی صدیقه پورخوش سعادت 1 ، علیمحمّد مؤذنی* 2 ، خدابخش اسداللهی 3 و ثوراله نوروزی داودخانی 4 چکیده برای شناخت جنبههای گوناگون تاریخ، تمدّن و فرهنگ مردم یک منطقه در برههای از تاریخ، منابع مستدل متعدّدی وجود ندارد، در این میان سفرنامهها ابزاری راهگشا هستند که جنبههای مختلفی از زندگی را در خود جای دادهاند.
چهار سفرنامة «میرزا فتاح خان، حاج سيّاح، اعتمادالسّلطنه و حاجی پیرزاده» به عنوان مرجع انتخاب شده و نتایج نشان داد که در بخش «آموزش»، ایران دورة قاجار، تنها اقشار خاصی توانایی تحصیل داشتند که زمینههای این امر نیز عدم توجّه دولت به علمآموزی، عدم شایستهسالاری و… است.
سوالی که در این پژوهش در پی یافتن پاسخ آن هستیم آن است که سفرنامهنویسان از شرایط آموزشی و درمانی ایران و سایر کشورهای جهان در دوران قاجار، چه مباحثی را وارد سفرنامههای خود کردهاند؟ در این میان چه کمبودها و برتریهایی از نظر میزان پیشرفتهای آموزشی و درمانی در ایران و سایر کشورهای جهان از دیدگاه سفرنامهنویسان مشاهده و ثبت شدهاست؟ از اینرو در این پژوهش به تحلیل محتوایی سفرنامههای فارسی «سفرنامه حاجی پیرزاده، سفرنامه میرزا فتاح خان، خاطرات حاج سيّاح، سفرنامه حاج علیخان اعتمادالسلطنه» با تکیه بر توصیفات و نظریات که سفرنامهنویسان فارسی در مورد این دو حوزة مرتبط با مسائل اجتماعی دارند، پرداخته شده است.
بازتاب مسائل مرتبط به آموزش در سفرنامههای فارسی - اهمّيّت سوادآموزی در ایران با وجود آنکه لازمة داشتن مسئولیت، داشتن دانش و علم کافی در آن زمینه است، و یکی از ملزومات مسئولیّتپذیری مخصوصاً در امور دولتی، داشتن سواد و آگهی است، امّا در دوران قاجار این امر چندان دارای اهمّيّت نبوده است.